“Jestaun ekonómika ida kona-ba pobreza ‘komuñaun’ nian no profétika”. Enkontru hamutuk diretora no ekónoma sira

“Jestaun ekonómika ida kona-ba pobreza ‘komuñaun’ nian no profétika”. Enkontru hamutuk diretora no ekónoma sira

Dili – Irmán diretora no ekónoma uma FMA sira iha Timor-Leste no husi Sumba halo enkontru ida loron 21 Juñu ho ámbitu administrasaun kona-ba tema “Jestaun ekonómika ida kona-ba pobreza ‘komuñaun’ nian no profétika”.

Orientasaun pobreza nian mai husi KapIíulu Jerál XXII no ba tinan 5 ona mak Inspetoria iha mundu tomak halo dalan ida-ne’e. Ba Inspetoria TIN, dalan sira ne’ebé nia halo iha projetu tinan neen nian mak: sensibiliza an ba sasán sira n0a folin; transparénsia iha jestaun ekonómika hodi fó konta ba buat hotu; haka’as an atu prepara preventivu no konsuntivu anuál; halo hilin autodelimitasaun; ho aten-barani halo avaliasaun no ne’e hotu atu haburas komuñaun sirkusoin nian no solidariedade.

 

Iha enkontru horisehik nian, depoizde aprezentasaun husi irmán Aurora, irmán sira ba iha grupu tolu atu halo avaliasaun kona-ba pergunta haat hanesan tuirmai:

1) Iha nivel komunidade no inspetoria nian ita moris duni pobreza ga lae? Ita haka’as an  ‘hamutuk’ atu halo nia buras iha ninia dimensaun ekonómika mós?

Kona-ba irmán sira nia presiza simples, simu buat ne’ebé iha (2), la buka buat ne’ebé la iha. Balun iha komportamentu ne’ebé hatudu deskriminasaun (la simu buat ne’ebé expire…)

Iha nivel Inspetoriál fó hanoin atu halo preventivu no atu uza buat hotu di’ak. Apresia buat ne’ebé irmán Aurora halo ho ekónoma sira, husi irmán sira nia parte tenke simu, tanba dala ruma la rekoñese buat ne’ebé Inspetoria fó. Balun kontinua husu ba li’ur (família…) no superiora no ekónoma la hatene.

Nu’udar komunidade ida-idak koko atu moris ho sasán ne’ebé iha. Senso hola parte nian sei forte hela. Iha komunidade ida-idak irman ida-idak koko atu fó nia kolaborasaun atu sustenta komunidade.

Falta kritériu ba sira ne’ebé serbisu ho ita (maktein, nst; labarik, foin-sa’e sira la tau matan ba bee, eletrisidade…).

Ita nafatin fó ba ita-nia labarik sira, maibé família sira mós, maski kiak, fó osan ba sira; karik tenke eduka sira tanba bainhira sira sai ba li’ur la hetan buat ne’ebé iha orfanatu nune’e sira estraga sira-nia moris tanba la hetan buat ne’ebé simu iha orfanatu (hanesan prostituisaun…).

Tan ne’e dala ruma susar atu hatene se mak kiak ba adopsaun. Karik tenke fó fatin ba sira ne’ebé presiza liu, sira ne’ebé iha posibilidade bele buka mós fatin seluk. Tenke haree atu ita-nia eskola iha kiak sira nafatin. No fó kritériu atu tulun labarik sira.

Komunidade 2 ne’ebé iha orfanatu presiza haree hamutuk se mak destinatáriu: órfan sira ka sira ne’ebé mai husi família ne’ebé iha difikuldade.

 

2) Oinsá estilu moris esensiál? Oinsá distinge entre nesesidade esensiál, reál, husi nesesidade ne’ebé sosiedade konsumista mak hamosu?

Presiza dehan ba Irmán sira atu haree oinsá ema iha li’ur moris kiak, tanba sira la hatene buat ne’ebé esensiál no buat ne’ebé lae. No tenke hatene uza sasán; maski ekónoma sira aprezenta gastu.

Esensiál sira mak buat ne’ebé sufisiente ba misaun … no ida-idak haree oinsá iha nia hilin.

Esensiál liu ba ita atu haree buat ne’ebé folin uitoan, maibé kualidade di’ak, tuir kritériu atu sosa (haree kualidade). Ba sasán ba ita-nia an bele mós sosa buat ne’ebé folin natoon. La presiza buka buat ne’ebé foun no hakarak sosa buat ne’ebé foun.

Dala ruma ita tau hamutuk sasán barak, ita rai sasán sira no lakohi fahe to’o soe de’it. Di’ak liu haree hamutuk no fahe tuir komunidade nia presiza.

Irmán sira hahú uza buat ne’ebé la’ós esensiál (tuir mundu modernu).

 

3) Nu’udar animadora no ekónoma sira, oinsá ita tulun ita-nia irmán sira moris iha vida pobreza nian, hodi halo sira deskobre filafali fafurak no kbiit komuñaun soin nian?

Presiza la’o hamutuk nafatin atu haree presiza komunidade nian. Tulun irmán sira atu haboot sentidu hola parte nian no “bem comun”, se sira simu buat ruma.

Dala ruma irmán sira koko atu husu osan ka sasán sira ba família duke husu ba komunidade.

Tan ne’e presiza transparénsia no responsabilidade kona-ba osan ne’ebé simu husi komunidade ka husi li’ur; fó hatene ba ekónoma gasta oinsá ba saida. Tanba ida ne’e tama iha autodelimitasaun pesoál; dala ruma buka atu sosa buat ne’ebé la’ós esensiál, menus saúde mak presiza.

Dala ruma ekónoma no diretora la iha aten-barani atu enfrenta situasaun.

Tenke haree iha Konstituisaun  no ho aten-barani “defende” valór sira ne’e. Ita-nia hilin livre no konxiente, tanba se lae bele “interpreta” votu tuir irmán ida-idak nia hakaran.

Lee dokumentu sira kona-ba ita-nia santu sira atu bele la’o iha ita-nia dalan.

Halo retiru espirituál anuál hamutuk (perpétua no juniora) kona-ba Jezús no Institutu nia pobreza.

Diretora bele fó hanoin iha enkontru komunidade nian no enkontru pesoál. Presiza fó hatene bainhira buat ruma estraga ona. Bainhira gasta osan, hatama iha kategoria ne’ebé loos.

Bainhira hetan loja ne’ebé faan sasán baratu, fó hatene ba komunidade seluk.

Iha enkontru semanál ekónoma  fó hatene gastu boot liu iha ne’ebé atu bele kontrola no halo ekuilíbriu.

Ita-nia Inspetoria sei foin-sa’e nune’e tenke tau “baze” di’ak; knaar ekónoma sira atu favorese konxiénsia kona-ba pobreza, ida ne’ebé hatene loloos situasaun ekonómika, sira presiza fó hatene ba superiora sira; maibé intervensaun ka “lisensa” kona-ba pobreza Superiora mak fó. Dala ruma ekónoma bele la konkorda ho superiora; maibé bainhira irmán ida iha nesesidade tenke husu ba superiora (lokál ka inspetoriál) tanba nia mak anima aspetu espirituál iha komunidade.

 

4) Lee filafali Oreintasaun daruak, elementu sá de’it mak sei fraku iha nivel lokál no inspetoriál, nune’e presiza habiit atu bele iha sasin profétiku kona-ba ita-nia pobreza?

Autodelimitasaun.

Fó hanoin ba irmán sira katak atu pratika pobreza pesoál la bele husu ba família, maibé ba komunidade.

Fó hatene bainhira simu sasán ruma husi família. Se simu buat ruma nu’udar komunidade, fó hatene atu fahe ho komunidade seluk ne’ebé presiza.

Irmán ruma uza sasán (HP) ema nian, la’ós komunidade nian.

Kuidadu atu uza tinta ka printer ba buat ne’ebé la dura, ka uza loron ida de’it.

Presiza hakbiit liután sentidu hola parte nian ba komunidade no Inspetoria no espíritu “vado io” nian, ida-idak haree de’it ninia serbisu no ninia parte.

Presiza hakbiit espíritu sakrifisiu nian.

Tau matan ba sasán uma nian  no uza sasán ba di’ak komún, ba misaun.

Haree fali ita-nia motivasaun relijioza (tansa ha’u iha ne’e?) no konviksaun.

La bele moris pobreza ekonómika se la iha pobreza espirituál (la iha motivasaun).

Iha ideia katak bainhira perpétua ona la bele dehan ka korrije ona.

Bainhira la iha oportunidade, buat hotu di’ak, bainhira ita ba fatin modernu, no ema iha sasán, irmán sira mós hakarak sasán.

Irmán ida-idak iha ninia nesesidade ne’ebé tenke respeita, maibé ita mós matenek atu komprende bainhira buat ruma la la’o ho ita-nia ezijénsia votu promesa nian.

Di’ak se konsellu lokál koko atu kompara ninia realidade ho buat ne’ebé ohin dehan atu haree oinsá aplika.