Parte daruak liturjia nian

“Liturgia eucarística”[1]:  Liturjia Eukarístika konsiste esensialmente iha han-kalan sakrifísiu nian ne’ebé, liuhusi sinál paun no tua, reprezenta no perpetua iha altár, Na’i Jezús Kristu nia sakrifísiu paskál, ne’ebé Nia rasik haruka atu halo hodi hanoin Nia.[2]

Igreja dispoin selebrasaun eukarístika tomak atu korresponde ho Kristu nia liafuan no jestu sira: iha preparasaun don sira nian loris ba altár paun no tua ho bee, katak elementu sira ne’ebé Kristu foti iha nia liman sira; iha orasaun eukarístika, ita fó grasa ba Maromak ba obra salvasaun tomak no oferenda sira nakfilak ba Kristu nia Isin no Raan; liuhusi silu paun no komuñaun sarani sira-nia, ita maski barak, simu Na’i nia Isin no raan husi paun ida de’it no kalix ida de’it.

• Preparasaun oferta nian

Kestaun prátika ruma ·        Sé mak lori ofertóriu ba altár: akólitu sira eh sarani sira? ·        Iha estasaun misionária sira se óstia boot la iha bele missa ka lae? Óstia boot la iha ilas krús, bele uza ka lae? ·        Se tua laiha bele selebra misa ka lae? Iha padre balun ne’ebé halo missa la uza tua (halo simulasaun de’it). ·        Padre la fó bensan ba bee iha ‘galheta’ ne’ebé atu uza ba ofertóriu, basá la tama iha ritu. ·        Kona-ba oferta seluk hanesan “osan”: loloos tenke halo peditóriu iha momentu ofertóriu, nune’e mós lori ba altár iha momentu ofertóriu. Tanba ne’e presiza multiplika bornál eh fatin atu halo peditóriu. ·        La iha dansa iha ‘Rito Romano’, nune’e la presiza introdús dansa ba ofertóriu. Razaun tanba “Santa Missa mak renovasaun ita-nia Na’i ninia Sakrifísiu Úniku no Eternu (kf. CIC 1362-1372; 1411).

Amlulik prepara altár hodi tau korporál no missal ne’ebé akólitu sira lori husi ‘credência’. Se karik iha prosisaun, hamutuk ho karan seluk, paun no tua de’it mak amlulik tau iha altár, hodi harohan tuir fórmula sira ne’ebé iha; amlulik bele insensa oferenda sira iha altár leten, hafoin krús no altár rasik. Hafoin amlulik fase liman, nu’udar ritu purifikasaun nian. Hotu tiha ritu sira, preparasaun oferta sira-nian, amluli konvida sarani sira atu harohan ho nia. Sarani sira hamriik ho parte ne’e remata ho orasaun ba oblata sira, ne’ebé sarani hotu hatán ho aklamasaun ‘Amen’.

• Orasaun eukarístika[3] (orasaun ‘acção de graças’ no konsagrasaun nian)

Acção de graças – amululik hodi povu santu nia naran glorifika no fó grasa ba Maromak, esprime liuliu iha ‘Prefácio’, ba obra salvasaun, tuir mós festividade.

Aklamasaun – ho knananuk Santo, hahí Maromak hamutuk ho anju sira hotu.

‘Epiclese’ – Igreja implora liuhusi invokasaun espesiál sira Espíritu Santu nia kbiit atu konsagra don sira no óstia bele sai salvasaun ba ema sira ne’ebé simu nia iha komuñaun.

Narrasaun instituisaun no konsagrasaun – liuhusi Kristu nia liafuan no jestu sira, realiza sakrifísiu ne’ebé Nia harii iha Han-Kalan Ikus, hodi iferese ninia Isin no Raasn haksumik iha paun no tua.

‘Anamnese’ – Igreja halo memória Kristu nian, liuliu ninia paixaun, resurreisaun no axensaun.

Oblasaun – Igreja ne’ebé halibur daudaun, oferese ba Na’i, iha Espíritu Santu, óstia imakulada.

Intersesaun sira – esprime komuñaun ho Igreja tomak, ida lalehan no rai nian, katak oblasaun ne’e hasa’e ba ninia membru sira hotu, moris no mate sira, ne’ebé simu bolun atu partisipa iha redensaun no salvasaun mai husi Kristu nia Isin no Raan.

‘Doxologia final’ – esprime glorifikasaun ba Maromak, ne’ebé amlulik de’it mak harohan, no asembleia konfirma ho ‘amen’ solene.

Observasaun ruma: ·        Orasaun Eukarístika tenke tuir fórmula ne’ebé iha ona (iha ‘Missal Romano’); amlulik sira labele aumenta ka hamenus (kf. RS 51). •       “Enkuantu Amlulik selebrante proklama Orasaun Eukarístika, labele realiza orasaun seluk eh knananuk sira no órgaun no instrumentu muzikál sira seluk sei nonook, menus povu nia aklamasaun sira, nu’udar ritu aprovadu” (RS 52). •       Aklamasaun SANTU tenke ho múzika solene (hananu anju sira-nian) no labele estilu dansa fali. •       Silu paun la halo durante konsagrasaun (RS 55). •       Jestu liman ne’ebé amlulik sira halo iha ‘epiclese” mak limon doko tun, bainhira konsagrasaun liman nia jestu hatudu ba paun no tua. •       Doxologia: amlulik de’it mak haklaken. Sei sai solene liu se nia hananu no povu mós hatán ‘Amen’ hodi hananu mós. •       Diákonu labele proklama “Mistériu fiar nian”. •       Ema isin-di’ak ne’ebé la hakneak ba Santíssimu Sakramentu, la hakneak iha momentu ‘epiclesi’, nia falta edukasaun.

• Ritu komuñaun nian

Finalidade ritu komuñaun nian mak prepara sarani sira atu simu Na’i nia Isin no raan nu’udar ai-han espirituál.

Ami Aman – Amlulik fó konvite, no hotu-hotu harohan ho amlulik, husu ai-han loroloron nian, katak ai-han eukarístiku. Molok remata, amlulik harohan mesak ‘embolismo’, ne’ebé povu hatán ho ‘doxologia’.

Ritu dame nian – Orasaun ne’ebé amlulik mesak harohan hodi Kreda nia naran husu dame no unidade na nia no ba família umana tomak. Kona-ba sinál dame nian, Konferénsia episkopál mak deside, tuir costume rai nian. Maibé sei fó de’it dame ba maluk ne’ebé besik. Iha momentu ne’e la hananu knananuk dame nian, tanba momentu ne’e labele kleur. Amlulik bele fó dame ba akólitu sira, maibé labele husik presbitériu.[4]

Silu paun – Amlulik silu paun eukarístiku no di’akonu bele tulun no tau parte ida iha kalix, atu signifika unidade Na’i nia Isin no Raan. Frasaun paun nian hakarak dehan katak maski sarani sira barak, sai Isin ida de’it liuhusi Komuñaun paun moris nian, katak Kristu. Enkuantu amululik silu paun, schola eh kantór hananu eh harohan ho lian maka’as Maromak nia Bibi-Oan.

Kestaun prátika ruma ·        Jestu loke liman durante orasaun dominikál ‘Ami Aman’, amlulik de’it mak halo. ·        Orasaun Ami Aman ita reza ho ‘ezaltasaun’, se hananu, tenke tuir loloos liafuan sira Kristu dehan. Observasaun ida tan: iha Missa de’it mak ita la dehan ‘amen’ iha finál Ami Aman, tanba sei iha kontinuidade ho “embolismo”. ·        Antes komuñaun fó admonisaun, atu ema ne’ebé hakbesik Komuñaun sira hatene se sira soi eh lae, ezemplu ema ne’ebé seidauk sarani eh halo Primeira Komuñaun mós. ·        Simu komuñaun iha ibun eh iha liman, Konferénsia episkopál mak sei deside. Razaun simu komuñaun iha liman tanba ijiene. “Maibé, iha kuidadu espesiál atu ida-ne’ebé komunga konsome kedas óstia iha ministru nia oin, atu la iha ema ida desloka ho espésie eukarístika sira iha nia liman laran. Se eziste perigu profanasaun nian, la fahe Komuñaun ba sarani sira iha liman laran” (RS, 92). ·        Observasaun ida ba koru atu komunga kedas, labele fó importánsua liu ba kanta duke simu Komuñaun. ·        “La permite ba ema ne’ebé komunga habokon rasik óstia iha kálix, nune’e mós simu óstia bokon iha liman. Kona-ba óstia ne’ebé tenke habokon, nia tenke husi matéria válida no konsagra ona, hodi esklui ho modu absolutu paun la konsagra eh matéria seluk” (RS, 104). ·        “La fó lisensa atu sarani sira foti rasik, menus liután atu pasa ba malu husi liman ba lima óstia konsagrada nune’e mós kálix sagradu. Aleinde ne’e, tenke halakon abuzu atu kaben-Na’in sira, iha Missa kazamentu nian, administra ba malu sagrada Komuñaun” (RS 94). ·        Atu simu Komuñaun tenke partisipa Missa kompleta, basá liturjia liafuan (meza liafuan nian) nian mak prepara ba Eukaristia (meza eukarístika). Mai tarde la’ós tanba hakarak rasik, bele ba simu Komuñaun. ·        Hotu tiha Komuñaun mak momentu “agradesimentu nian” ne’ebé halo ho forma silénsiu nian eh ho hananu apropriadu ida. ·        Atu evita perigu óstia monu, tenke mantein bandeja ba Komuñaun sarani sira-nian (kf. RS, 93). Se óstia eh partíkula ruma monu, sei foti ho reverénsia; no se monu iha foer, lori ba fatin apropriadu eh sumidoiro. Se Na’i nia Raan fakar, sei hamoos fatin ho ne’ebé monu bá ho bee no fakar bee ne’e iha sumidoiro ne’ebé iha sakristia. (Kf. IGMR 280, 334). ·        Atensaun atu la halo orasaun depoizde Komuñaun se Komuñaun sarani sira-nian seidauk remata. ·        Óstia konsagrada ne’ebé resin liuliu tanba estasaun ne’ebé dook, tabernákulu mós la iha, amlulik sira bele ka labele fó komuñaun dala ida tan eh repete fali ba sarani sira to’o hotu? Iha loron ida sarani sira bele komunga dala hira?

Komuñaun – Amlulik prepara an ho orasaun iha silénsiu, sarani sira mós halo hanesan, Hafoin amlulik hatudu paun eukarístiku iha patene leten eh iha kalix nia leten no konvida sir aba Kristu nia meza. Enkuantu amlulik komunga, hahú hananu knanauk komuñaun nian. Ritu Komuñaun nian taka ho orasaun depoizde komuñaun hodi husu rezultadu di’ak husi mistériu sira ne’ebé foin selebra.

 

Ritu konkluzaun nian

 

Inklui iha-ne’e komunikasaun badak, se presiza; amlulik nia saudasaun no bensan; despedida ba povu husi diákonu eh amlulik ho liafuan “Ite Missa est”; re’i altár, no hakruuk ho respeitu kle’an ba altár husi amlulik, diákonu no ministru sira seluk ninia parte.

Hananu ikus iha Missa la halo parte ritu. Partisipante ida-idak sai ho silénsiu husi Igreja. Tuir Bispu Basílio do Nascimento nia esklaresimentu, tanba iha Timor, Missa remata, se la hananu sai fali hanesan ‘feira’, di’ak liu ita hananu knananuk ikus nian.

_____________________

[1] IGMR, 72-90, 139-165.

[2] Iha Han-Kalan Ikus, “Kristu foti paun no kalix, haktuir ‘acção de graças’, silu paun no fó ba ninia eskolante sira, hodi dehan: «Simu, han, hemu bá: ne’e Ha’u-nia Isin; ne’e Ha’u-nia Raan. Halo ida-ne’e hodi hanoin Ha’u». Husi Kristu nia liafuan no jestu sira ne’e mak Igreja ordena selebrasaun liturjia eukarístika. (IGMR, 72).

[3] “Iha selebrasaun eukarístika la permite ba diákonu sira nune’e mós ba leigu sira atu profere orasaun sira, ho modu espesiál ‘oração eucarística’, eh hala’o funsaun sira ne’ebé própria amlulik selebrante nian” (Código de Direito Canónico, Cân.907).

[4] Kf. IGMR, 154.