Husi redasaun hakarak publika online, entrevista ida halo ho Dom Basílio besik fulan ida liuba’ ba Revista FMA TIN TATOLI edisaun Jan-Feb 2013, kona-ba  Sínodu.

 

Dom Basílio do Nascimento, prezidente Konferénsia Episkopál Timor-Leste nian, husi loron 6 to’o 28 Outubru 2012, partisipa iha Sínodu Bispu sira-nian kona-ba “Evanjelizasaun foun ba fiar sarani nia tranzmisaun”. Bele haree iha kraik ninia impresaun sira no mensajen kona-ba Sínodu ba ita-nia Kreda lokál.

 

FMATatoli (FT): Bele fó uitoan sínteze kona-ba Sínodu Bispu sira-nian.

Dom Basílio (BN): Fulan ida nia laran, ami bispu na’in atus haat la hatene sá mak Nova Evanjelizasaun. Evanjelizasaun ami hotu hatene, buat ida “Nova” ne’e mak ami la hatene sá mak ida-ne’e tanba sujestaun hotu-hotu ne’ebé fó mai ne’e hotu-hotu kona-ba evanjelizasaun… buat ida “nova” ne’e mak iha ne’ebé?

Impresaun ne’ebé ha’u sente mak Uma-Kreda ohin loron bulelu, han tuku husi fatin oioin halo nia bulelu, la hatene hatán oinsá. Iha pontu ruma dezafiu nian kontinente ida-rua nian de’it. Porezemplu fiar ba ida-ne’e, ema dook husi uma-kreda, malirin ba fiar ne’e pratikamente iha Europa, Amérika Norte nian, Amérika sentrál uitoan…mai Ázia no Áfrika fiar ne’e la kuran. Ita iha-ne’e ita-nia problema ne’e dehan, entre dalan hotu-hotu ne’ebé iha, Induízmu, Budizmu, Izlamizmu, Animizmu, dalan ida-ne’ebé mak ita bele hetan atu lori ema ho modu kompletu. Problema ba bispu sira Ázia no Áfrika nian, oinsá mak ita ko’alia Jezús Kristu. Ba ita problema la’ós relijiaun, problema mak fiar. Fiar ne’e aplika de’it ba Jezús Kristu. Oinsá mak Kreda Katólika iha relijiaun sira ne’e nia leet bele hetan dalan hodi lori ita-nia sarani sira komprende no moris fiar iha konviksaun.

FT: Sá de’it problema importante sira ne’ebé emerje iha Sínodu?

BN: Problema tolu mak hanesan ba mundu tomak. Problema ida mak família, problema daruak mak joven sira… la’ós katak joven sira la fiar. Dezafiu boot mak linguajen ne’ebé ohin loron joven sira uza no liuhusi komunikasaun sosiál no linguajen teolojia nian la han malu. Teolojia ko’alia buat ida iha leten, abstratu , labarik sira ohin loron ko’alia ho internet, ho ipod, ipad… Dezafiu dehan hanesan ne’e: ema ohin la bá uma-kreda, loos. Ida-ne’e akontese liuliu iha Europa, maibé kultura foun hirak ne’e, ne’ebé to’o mai ita lalais de’it, dehan europeu sira iha kultura individualizmu, kultura izolamentu no iha buat hotu-hotu ne’ebé tama iha sira nia uma-laran, natón de’it karrega butaun ida no informasaun hotu-hotu mai, maibé sira la iha tempu atu konfronta an rasik. Nune’e ohin linguajen husi uma-kreda atu hatán ba joven sira mak dezafiu boot ida.
Problema datoluk mak formasaun ba relijiozu no amlulik sira. Formasaun ema sira uma-kreda nian ohin loron mak formasaun ne’ebé fraku; la hatán ba nesesidade sira; formasaun ne’ebé halo ema ida-idak sai fitun tanba ho kursu oioin ne’ebé iha.Kardeál responsavel edukasaun kristán nian dehan katak ita hotu hahú husi kardeál sira, bispu sira, teólogu sira, tenke halo ezersísiu haraik-an nian, tanba ita hotu loko-an demaíz. Ita ko’alia kona-ba Jezús Kristu maibé ita la moris tuir Jezús Kristu. Kard. Zenon Grocholewski nia liafuan sira: “Obstákulu boot atu sai teólogu (ka bibi-atan) konstrutivu, katak efikás iha perspetiva evanjelizasaun foun nian mak loko-an no ninia aliadu naturál: egoízmu, mania atu sai ema boot, orijinál, importante, ne’ebé halo atu “bibi-atan sira bali sira nia an rasik no la’ós bibi sira” (haree Ez 34, 8; kf. Sant’Agostino, Discorso sui pastori), no la’ós uitoan de’it mak nune’e. Halo nune’e sira la relevante ba Reinu Lalehan, kontraprodusente ba Kreda nia kreximentu no evanjelizasaun. Tanba ita-ida-idak, depoizde salan orijinál, soi doze ida foti-an nian, ita tenke halo ho modu konstante ezame konxiénsia nian  no, iha krús ain, aprende haraik-an no domin auténtiku” (intervensaun iha Sínodu, 8 Outubru 2012).
Ha’u sei hanoin superiór jerál klaretianu sira-nian, fransiskanu sira-nian, leigu balun mós sira hateten katak ita-nia situasaun, ita-nia estatutu, ita-nia formasaun ne’ebé fó daudaun ne’e la di’ak no la hatán ba nesesidade uma-kreda nian.
Fatin ne’ebé fó esperansa uitoan maka Cuba, Koreia Norte nian, no Vietnam. Fatin sira komunista nian ne’e fó esperansa boot tebtebes, hodi dehan, biar ami minoria sarani maibé kreda buras no vokasaun barak tan. Kardeál Índia nian Osvaldo (sekretáriu FABC) dehan katak iha Ázia iha rai rua ne’ebé sai fenómenu ba katolisizmu: Filipinas no Timor-Leste. Ba ha’u loos ita katóliku barak, maibé oho malu, na’ok ema nia sasán, mangame tun sa’e mós la hakiduk ida. Ita naran boot maibé realidade ita-nian buat seluk. Maibé ne’e ita-nia uma-laran ne’e ita mak tenke hadi’ak.

FT: Iha tan impresaun seluk husi Sínodu?

BN: Buat ida triste: ami bispu lubuk ida nia impresaun mak ida-ne’e: Ami sente katak Roma ohin loron hakarak hakiduk uitoan kona-ba Vaticano II. Ami iha impresaun katak Joao XXII no Paulo VI mak lori todan uma-kreda nian. Ami sente iha tentasaun atu hakarak fila fali ba kotuk. Ha’u konta istória kona-ba kanonizazaun santu sira nian, ida husi sira Pedro Kalungsod husi Filipinas. Ami bispu atus haat simu orden atu tuir misa maibé la konselebra. Ami husu tansá mak ami la konselebra? Razaun ne’ebé fó la tama ema nia ulun. Dehan katak lian sira mai husi dook ne’e, molok to’o altár hirak besik ne’e halo óstia konsagrada tiha ona, nune’e sira dook ne’e nia lian la vale.

FT: Dalan sá de’it atu hala’o evanjelizasaun foun ba família sira?

BN: Dalan mak ida ne’ebé ha’u la hatene, maibé ita tenke hetan dalan ida, métodu ida ka meiu ida hodi lori família atu deskobre fali nia valór nu’udar sélula sosiedade nian. Sosilojia,antropolojia, istória, toman no kostume iha fatin hotu-hotu dehan katak família soi nia fatin iha sosiedade hotu-hotu nia moris. Loos duni, Jezús Kristu mai konsagra família nia fatin ho dimensaun espirituál ida, maibé hanesan dimensaun umana no tempu hanesan riin, baze sosiedade nian, ha’u hanoin la iha alternativa. Ne’e duni ohin-loron valór sira família nian ne’e naksobu husi kedas nia konsesaun. Buat família naturál ne’e forma husi mane ida ho feto ida. Ohin loron iha konfuzaun boot ne’e be uniaun omoseksuál dehan nia mós família hotu. Buat ne’ebé halo konfuzaun ne’e mak direitus umanus nia rekomendasaun sira. No bainhira uma-kreda fó nia perspetiva, ema dehan ne’e kreda, maibé erru boot ne’e, katak bainhira aprezenta kona-ba família ema hanoin katak família iha de’it valór relijiozu, maibé la’ós de’it ne’e: família iha nia valór umanu, étiku, antropolójiku, sosiolójiku. Problema sosiedade nian mosu bainhira tanba la simu Uma-Kreda, relativiza buat hotu ne’ebé Kreda hanorin kona-ba valór lubuk ida. Buat balun ne’ebé Kreda defende nu’udar prinsípiu fundamentál sira, ema balun hanoin ida-ne’e Kreda nia valór de’it. La’e. Ne’e valór umanidade nian. Espesialista sira psikolojia nian dehan katak uma-kain ne’ebé domin la iha personalidade sira ne’ebé mai mesak dezikilibradu de’it, tanba la iha knuuk ida hanaran família ne’e.

FT: Modelu sá mak ita bele uza atu bele eduka família sira ba valór loos sira Kreda defende?

BN: Loloos ha’u la hatene. Ohin loron ne’e espesialista sira dehan la iha modelu úniku. Santu Inácio aprezenta ninian ba mundu tomak. S. João Bosco iha tinan besik atus rua liubá lori nia modelu atu kompleta S. Inácio nian. Paulo Freire halo ninian, Montessori ninian…Freyenet halo ninian. Ohin loron la iha ona autór maibé iha eskola amerikana edukasaun nian, eskola austríaka edukasaun nian, eskola franseza edukasaun nian no ida-idak hakarak dehan sira mak di’ak liu, nune’e iha buat hirak ne’e hotu ne’e, ita sai konfuzu. Agora dezafiu mak ida-ne’e: “Ita tenke kopia ema seluk ka rai ida-idak, povu ida-idak ohin loron tenke hetan nia justu ekuilíbriu, liuhusi ninia rikusoin, nia emar sira nia kakutak, kapasidade, liuhusi espesialista ka espertu sira iha buat hirak ne’e, bele hetan modelu ida própriu ba nasaun ka povu ida? Ita Timór buka modelu ida ba ita?” Se hanesan ne’e karik fasil liután tanba liuhusi ita-nia eskola ita bele kanaliza ka impoin métodu edukativu ida. Se ita kopia rai seluk nian risku mak ita transporta ema seluk nia esperiénsia mai ita-nia sensibilidade, mai ita-nia maneira “de ser”, mai ita-nia kultura, ha’u husu se buat sira-ne’e adapta ba ita ka lae?

Iha kultura hotu iha nia pontu pozitivu no negativu. Iha Timór iha modelu família ne’ebé di’ak katak “família alargada” maibé iha mós nia aspetu negativu…

Buat ida lia mate no lia moris mak estraga mós buat lubuk ida. Maibé ha’u konkorda 100% katak Timór valoriza família. Loos duni ema li’ur konsidera buat umane, feto-saan, barlake, liuliu misionáriu sira konsidera buat ida ne’e negativu. Maibé ohin bainhira ita haree buat hirak ne’e ho ita-nia matan, ita haree katak ida-ne’e sistema ida kriasaun unidade família nian. Família la’ós de’it ida nukleár, maibé uma-lisan mós família, uma-lulik ne’e mós família, família alargada. Iha-ne’e iha buat ruma ne’ebé ita bele esplora… ha’u la hatene oinsá… Joven sira iha universidade ne’ebé halo peskiza kona-ba ne’e, koko tok ke’e buat ruma atu ita komprende mós ita-nia an. Ita haree ita-nia an husi ema seluk nia matan mós.

FT: Sá mak mai uluk: fiar ka kultura?

BN: Buat rua ne’e hotu importante. Fiar ilumina kultura, maibé se ita la hatene kultura, ita mós abut laek. Ida-ne’e mós perigu uitoan. Ho mistériu inkarnasaun,Jezús mai atu povu ida-idak, ema ida-idak salva nia an iha ninia meiu própriu. Agora iha ninia meiu própriu ne’e povu ida-idak inventa ninia sistema valór nian, relasionamentu nian ho mundu tranxendente, ho infinitu, no kultura ida-idak inventa mós ninia relasionamentu ho ninia maluk/saseluk sira, Jezús Kristu mai no dehan katak ita ho ema seluk ne’e maluk tanba ilas rasik Maromak nian. Maibé ida-ne’e dimensaun relasaun nian. Buat ne’ebé mosu foufoun la’ós kedan relasaun. Buat ne’ebé fofoun mosu ne’e mak ha’u ema Timór ne’e, ho ha’u nia foho hirak ne’e, ha’u-nia tasi hirak ne’e kondisiona ha’u, ha’u moris iha illa ida ne’ebé kondisiona ha’u-nia maneira “de ser”. Ne’e duni hanoin rua ne’e kait malu, labele pivilejia ida liu ida seluk… Evidentemente sé mak tesi lia mak Jezús Kristu, basá revelsaun ikus mai husi Nia. Maibé revelasaun no purifikasaun mai husi konfrontasaun ho Jezús nia hanorin no haree sá mak la tama ho Ninia kritériu sira. No se ha’u haree la tama ho Jezús nia kritériu ha’u hadook, biar ha’u-nia kultura hanesan ne’e, katak maneira ida moris nian lahó naroman husi Jezús Kristu. Se Jezús Kristu nia vida lori ha’u komprende ha’u-nia kontestu, evidentemente husi konfrontasaun ha’u-nia vida nian, ha’u-nia moris loroloron ho Jezús Kristu nia naroman ne’e, ha’u troka ha’u-nia moris.

FT: Oinsá Kreda Timór nian enfrenta problema formasaun nian ba amlulik no relijiozu sira…

BN: Iha-ne’e ha’u hanoin presiza halo reflesaun komún ida iha nivel internu no esternu. Nivel internu mak ita sira ne’ebé iha enkargu hodi anima, hirak ne’ebé iha knaar hodi halibur ema hodi hato’o Jezús Kristu. Definisaun saserdote/amlulik nian ne’e mak halibur ema hodi hatudu dalan Jezús Kristu nian ba ema sira. Oinsá mak halibur ema ne’e halo parte ona edukasaun, sensibilidade, formasaun vida relijioza. N.e. buat ida bispu sira bolu atensaun ne’e mak ohin loron amlulik sira la fó atensaun ba ema, dimensaun pesoál. Ha’u sei hanoin teólogu Bruno Forte hateten buat tolu: amizade/afetividade la iha, respeitu ba ema seluk la iha, tempu la iha. Ne’e duni dezafiu boot ida insisténsia atu hakbesik ba ema. Buat hirak ne’e sai lalenok kona-ba formasaun ne’ebé ita iha. Karik ohin loron ita avalia de’it ho kritériu intelektuál no pastorál hodi haluha tiha kritériu umanu. Iha semináriu ne’e valoriza de’it mak dimensaun intelektuál no pastorál. Dimensaun umana no dimensaun espirituál ne’e lakon tiha. Husi buat ne’e hotu mak ita tenke halo autoanálize kona-ba ita-nia hahalok sira, oinsá ita moris ita-nia vida konsagrada no oinsá ita responde ba knaar saserdósiu nian katak halibur ema no hatudu Jezús Kristu ba sira. Ita hatudu Jezús  Kristu ka ita hatudu ita-nia an ka ita la hatudu nein Jezús nein ita-nia an?  Buat ne’e labele halo ita para atu kontinua mehi no buka dalan sira.

FT: Mensajen husi Padre Sinodál ne’e iha valór mós mai Kreda Timór nian? Oinsá aplika mensajen bispu sira-nian ba Maromak nia povu…

BN: Hanesan mensajen vale ba mundu tomak. Testu ne’ebé haroman Sínodu nia konkluzaun mak testu samaratina nian hodi dehan katak ohin loron hanesan Jezús, Kreda tenke bá hasoru ema, simu ema, akompaña ema, fó naroman ba ema, no hirak ne’ebé simu mensajen no komprende nia bá haklaken ba nia maluk sira no nia maluk sira rasik halo esperiénsia enkontru reál ho Kristu no bele dehan: “Ami agora fiar tanba ami rasik haree ho matan”. Ne’e mensajen ne’ebé ita dehan la’ós foun. Evanjelizasaun mak ida-ne’e duni. Jezús Kristu la muda, ohin, horisehik, aban . Ita mak tenke hatene katak iha tempu hotu-hotu, iha fatin hotu-hotu, oinsá mak ita provoka situasaun atu realiza nafatin enkontru reál entre Jezús Kristu no ema hotu-hotu. Nune’e importante mak metódu sira, modalidade sira, dalan foun sira tuir situasaun no tempu nia nesesidade.