Vaticano – Husi 25 to’o 30 Novembru Papa Francisco halo ninia vizita apostólika dahuluk iha “Áfrika, hodi vizita País tolu: Repúblika Centro Africana, Kenya no Uganda, ne’ebé Amu-Papa João Paulo II vizita tolu hotu no Papa Paulo VI vizita ida.

Hanesan baibain Amu-Papa Francisco molok no hotu tiha vizita, nia bá agradese Na’i-Feto ‘Salus populi romani’. Iha aviaun filafali ba Roma, nia ko’alia ho jornalista sira liu oras ida, kona-ba viajen ne’ebé foin remata, maibé mós kona-ba eventu internasionál seluk ne’ebé sei realiza iha tempu oin mai.

Hatán ba pergunta jornalista Kenya nian kona-ba problema estruturál Áfrika nian, Amu-Papa fó hanoin katak nia ko’alia iha fatin oioin: “Iha enkontru dahuluk Movimentu populár iha Vaticano, iha enkontru daruak Movimentu populár iha Santa Cruz de la Sierra, iha Bolivia, iha ezortasaun apostólika ‘Evangelii Gaudium’ no ida tan iha ensíklika ‘Laudato sì’…

Ha’u rona katak 80% rikusoin mundu nian iha populasaun 17% nia liman. Ne’e sistema ekonómiku ida iha-ne’ebé osan mak iha sentru, maromak osan. Ha’u hanoin katak dal ida ha’u hetan embaixadór boot ida, ko;alia fransé. Nia dehan mai ha’u fraze ida-ne’e, nia la’ós katóliku: ‘Ita mak matebian sira idolatria osan nian’. No se kontinua nune’e, mundu sei kontinua nune’e. Ita-boot ko’alia mai ha’u saida mak ha’u esperimenta hodi rona foin-sa’e sira nia sasin no iha Kangemi, no ha’u ko’alia mós klaru kona-ba direitu sira… Ha’u sente terus.

No ha’u hanoin ema la haree… Terus boot ida, bainhira ha’u ba ospitál labarik sira nian: repartu pediatria ida de’it Bangui nian eh País nian! No iha terapia intensiva sira la iha instrumentu ba oksjéniu. Labarik barak mak sofre malnutrisaun: barak liu. No doutora dehan mai ha’u: ‘Maibé, labarik sira-ne’e, maioria sei mate tanba iha malaria, forte, no malnutrisaun’. Na’i haksiak nafatin povu, povu Israel nian, maibé ida-ne’e mak liafuan ne’ebé ita aseita no adora, basá Maromak nia Liafuan, idolatria.

Idolatria mak bainhira mane ida eh feto ida lakon billete identidade Maromak nia oan nia no prefere buka maromak ida tuir sasukat rasik. Ida-ne’e mak nia hahú”.

Responsavel televizaun katólika franseze Kto halo pergunta ida kona-ba fundamentalizmu relijiozu ne’ebé ameasa planeta tomak, hodi husu se ulun-boot relijiozu sira tenke intervein liután iha kampu polítiku; Amu-Papa hatán: “Amlulik halo amlulik, pastór, imam, rabinu: ne’e mak ninia vokasaun.

Maibé halo polítika indireta, ho pregasaun valór sira nian, valór loos nian, no valór ida boot liu mak fraternidade entre ita. Ita hotu Maromak nia oan, ita iha Aman hanesan. No iha sentidu ne’e, tenke halo polítika ida unidade nian, rekonsiliasaun nian… liafuan ida ne’ebé ha’u la gosta, maibé ha’u tenke uza: ‘toleránsia’ nian; maibé la’ós de’it toleránsia: konvivénsia, amizade!. Nune’e duni! Fundamentalizmu mak moras ida ne’ebé relijiaun hotu iha. Ita katóliku sira iha uitoan: la’ós uitoan, barak, eh?, ne’ebé fiar ho lialoos absolutu no bá oin hafoer sira seluk ho ko’lia aat, ho difamasaun  no hakanek ema: hakanek ema… fundamentalizmu relijiozu la’ós relijiozu. Tanba sá? Tanba falta Maromak. Idólatra, hanesan osan idólatra. Halo polítika iha sentidu atu konvense ema sira ne’ebé iha tendénsia ida-ne’e, mak polítika ne’ebé ita leader relijiozu tenke halo. Maibé fundamentalizmu ne’ebé remata nafatin iha trajédia ka iha krime, makbuat aat ida”.

Pergunta kona-ba condom Amu-Papa reafirma katak problema reál sira mak buat seluk: “Malnutrisaun, esplorasaun ema nian, serbisu atan nian, falta bee hemu nian, sira-ne’e mak problema. Ita la ko’alia se bele uza adizivu ida ne’e eh buat ne’bá ba kanek ki’ik ida! Kanek boot mak injustisa sosiál, injustisa ambiente nian… Injustisa boot mak injustisa sosiál, injustisa boot mak malnutrisaun. Ha’u lakohi tama iha reflesaun kazu ida-idak nian bainhira ema mate tan falta bee no tan hamlaha. Ita hanoin ba tráfiku kilat sira-nian”.

No kona-ba tráfiku kilat sira-nian nia reafirma Kreda nia kondenasaun: “Funu mak bisness ida. Terrorista sira, sira fabrika kilat? Sé mak fó kilat ba sira? Iha rede tomak ida interese nian, iha kotuk iha osan, eh podér. Ba tinan barak ona mak ita iha funu mundiál ida pedasu-pedasu no kadavés ba oin pedasu sira la’ós ona pedasu no sai boot liután. Ha’u la hatene saida mak Vaticano hanoin kona-ba ne’e…

Saida mak ha’u hanoin? Funu mak salan ida, harahun umanidade, sai kauza esplorasaun nian, tráfiku ema nian. Presiza hapara. Iha ONU ha’u dehan liafuan ne’e ba dala rua ona, iha New York, nune’e mós iha Kenya: atu imi-nia serbisu la sai nominalizmu deklamatóriu ida.

Iha África ne’e, ha’u haree oinsá Kapasete Azúl sira serbisu maibé ida-ne’e la sufisiente… Funu sira la’ós Maromak nian, Maormka mak Maromak dame nian, nia kria mundu tomak furak. Hafoi ita lee iha Bíblia katak maun-alin oho maun-alin seluk: funu mundiál dahuluk. No oha’u sehan ida-ne’e ho terus maka’as”.

Tuirmai nia ko’alia filafali kona-ba viajen no surpresa ne’ebé ema fó ba nia  ho festa: “Ema lubun-boot ne’e, kapasidade atu halo festa, halo festa ho kabun mamuk… Maibé mai ha’u Áfrika mak surpreza ida. Ha’u hanoin: ‘Maromak sempre halo surpreza mai ita, maibé Áfrika mós halo surpreza mai ita!’. No momentu barak!

Maibé, ema lubun-boot: ema lubun-boot! Sira sente ema vizita sira. Sira iha sentidu akollimentu boot liu. Ha’u haree ida-ne’e, iha Nasaun tolu, katak sentidu akollimentu nian, tanba sira haksolok atu sente simu vizita. Hafoin, País ida-idak iha ninia identidade. Kenya modernu liu uitoan, dezenvolvidu; Uganda iha identidade martir sira-nian: povu ugandeze, katóliku nune’ e mós anglikanu, venera martir sira. Ha’u bá santuáriu rua, ida anglikanu, uluk, hafoin ida katóliku; no memória martir sira-nian mak sira-nia billete identidade nian. Korajen atu fó moris ba ideál ida. No Rep’ublika Centro Africana iha hakaran dame nian, rekonsiliasaun nian, perdaun nian… Sira, katóliku, protestante, islámiku normalmente to’o tinan haat liubá, moris nu’udar maun; horisehik ha’u bá iha meskita, ha’u harohan iha meskita, imam mós sa’e iha  papamovel atu hadulas estádi ki’ik…  jestu ki’ik ne’ebé ha’u halo… ne’e buat ne’ebé sira hakarak…

Áfrika vítima ida, Áfrika nafatin hetan esplorasaun husi kbiit seluk, atan sira Áfrika nian fa’an iha Amérika. Iha kbiit sir ane’ebé buka de’it foti rikusoin boboot Áfrika nian, karik kontinente riku liu, maibé sira la hanoin atu tulun no halo buras País sira, atu hotu-hotu bele serbisu… Áfrika mak martir ida esplorasaun nian.

Ema sira ne’ebé dehan katak husi Áfrika mai dezastre no funu hotu la hatene didi’ak prejuizu ne’ebé forma balun dezenvolviemntu nian halo ba umanidade. No tan ne’e mak ha’u hadomi Áfrika, basá nia sai vítima kbiit sira seluk nian”.

Ikusmai nia hatán kona-ba viajen sira ne’ebé sei halo, hodi afirma: “Viajen iha ha’u-nia idade la halo di’ak, husik marka. Ha’u bá México no uluknanai ba vizita Na’i-Feto, Amérika nia Inan, se la’ós tanba Nia ha’u sei la bá Cidade México nianse tan kritériu viajen nian: vizita sidade tolu eh haat ne’ebé Amu-Papa sira nunka vizita.

Hafoin ha’u sei bá Chiapas, depois Morelia no kuaze seguramente iha dalan atu tama hikas Roma sei iha loron ida iha Ciudad Juarez. Kona-ba País latinoamerikanu seluk: iha 2017 ha’u simu konvite atu bá Aparecida, Padroeira seluk Amérika lia-portugés nian, no husi ne’ebá bele vizita País seluk, maibé ha’u la hatene, la iha planu”.