Mistika, mestra, eskritora, modelu moris nian. Beatu Paulo VI uza espresaun sira ne’e hotu hodi buka tau hamutuk S. Teresa d’Ávila nia kualidade sira, bainhira proklama nia nu’udar Doutora Kreda nian iha loron 27 Setembru 1970. Rekoñesimentu ofisiál kona-ba Teresa nia doutrina hatudu ninia validade, ne’ebé hakat liu tempu, aleinde ninia esperiénsia no ninia hanorin sira kona-ba vida orasaun no vida interiór, ne’ebé nia halo sai konkreta no komprensivel ba ema sira ne’ebé hakbesik ba ninia hakerek sira. Teresa tau abut metin iha realidade konkreta ninia kontestu istóriku, nune’e mós loke an ba relasaun ho Maromak, ho nia an tomak.

España sai knuuk ba santa ne’e, ne’ebé iha rejistru sira tau naran nu’udar Teresa Sánchez de Cepeda y Ahumada, moris iha 28 Marsu 1515 iha Gotarrendura iha provínsia Ávila nian. Nia mak oan datoluk husi komersiante riku ida, Alonso Sánchez de Cepeda, iha nia kazamentu daruak ho Beatriz de Ahumada de Cuevas; Teresa mak oan dahuluk husi kazamentu daruak ne’e. Hamutuk, família ne’e iha oan-feto na’in tolu no oan-mane na’in 9. Avó paternu, Juan Sánchez, mak ebreu ida ne’ebé konverte ba katolisizmu hamutuk ho nia oan na’in 7 durante Ferdinando no Isabella nia ukun.

Teresa nia inan-aman eduka nia, hamutuk ho maun-alin sira seluk, iha klima familíár piedade no domin nian, hodi kontribui atu forma ninia personalidade. Naturalmente, Teresa mak  ema ida isin-moris no gosta festa, maibé mós iha inklinasaun ba moris fiar nian. Inan-aman sira-nia edukasaun mak inspira Teresa dezeju atu halai, hamutuk ho nia alin Rodrigo, atu bá iha ema Mouro (musulmanu) sira nia leet, tanba hakarak hetan martíriu. Iha 1528, bainhira Teresa iha  tinan 14 de’it, nia sai orfán inan nian no husi momentu ne’e, nia foti nu’udar inan espirituál Na’i-Feto Virjen Maria.

Nu’udar adolexente Teresa la diferente husi menina sira seluk ho idade hanesan. Husi nia inan nia simu paixaun ba istória kavalaria nian, ne’ebé nia interese liu atu lee, hodi hili mesak buat ne’ebé nia gosta. Iha idade ida-ne’e Teresa ho nia primu sira iha relasaun afetu di’ak no nia gosta liu atu hela ho nia parente feto ida, maibé nia aman no nia biin ida la kontente kona-ba ne’e, tanba haree bele lori influénsia aat ba foin-sa’e Teresa. Atu evita kontaktu ho ema ne’e, Teresa nia aman hili atu haruka nia ba koléjiu Irmán Agostiniana sira-nian. Iha ne’ebá Teresa hasoru, Doña María Briceño, Irmán ida, ne’ebé sai ba nia tulun boot atu halakan filafali fiar, ne’ebé malirin tiha ona, no sujere atu nia hanoin posibilidade ba vokasaun vida relijioza nian.

No defaktu Teresa tama iha Carmelo Inkarnasaun iha Ávila loron 2 Novembru 1535. Iha tempu ne’ebá ema ne’ebé moris iha konventu liu 200, entre irmán sira, funsionária no parente sira. Maski iha konventu la iha  regra klauzura maka’as, Irmán sira dedika an atu reza Ofísiu Divinu, nune’e mós observa loron sira orasaun no abstinénsia nia, atu favorese realizasaun karizma karmelitu orasaun kontínua nian. Maibé la hanorin orasaun mentál ba sira. Kona-ba aspetu ne’e, liuliu liga ho Teresa nia moris, esperiénsia moras nian mak oferese ba nia oportunidade únika atu hakle’an orasaun mentál.

Durante nia moris tomak nia sofre distúrbiu fíziku sira, maibé iha tinan 1538 nia hetan moras boot no tenke husik konventu Inkarnasaun atu ba kura nia moras. Durante nia vizita ida ba tiu Pedro mak ba dala uluk nia lori nia atu hakbesik ba livru ida ne’ebé muda nia vida orasaun nian no sai ba nia instrusaun no inspirasaun ba tinan barak: livru ne’e hanaran ‘Tercer ABC’ (ABC datoluk).  Maibé fervór ne’ebé Teresa koko ba orasaun la dura kleur, tanba luta boot ne’ebé nia tenke halo no akompaña nia ba tinan 18 nia laran.

Iha 1554 Teresa moris konversaun profunda ida, liuhusi meditasaun nia halo kona-ba Kristu nakonu ho kanek nia ilas ida no mós leitura ne’ebé kona-ba pasajen ruma livru “Confissões” Santu Agostinho nian. Esperiénsia sira-ne’e mak tulun nia atu abandona an kompletamente ba Maromak no fó konfiansa totál ba nia. Konversaun nia núkleu sentrál mak Kristu nia umanidade, ne’ebé halo nia vida interiór iha kbiit liután atu moris relasaun íntima no iha fundamentu konkretu liután, tanba ninia kapasidade intelektuál sira hanesan memória, hetan pontu referénsia ne’ebé klaru no presizu. Nune’e ninia orasaun interiór bele dezenvolve liután iha profundidade, enkuantu Teresa sai destinatária grasa sira-nian, ne’ebé surprende nia ho maneira foun no degrasa. Nia nafatin iha sabedouria/prudénsia atu konsulta ema ho esperiénsia, konfesór no mestre espirituál sira ho kbiit atu esplika fenómenu sira-ne’e no gia nia, iha ninia relasaun íntima ho Maromak nia progresu, tuir dalan ida ne’ebé hatudu válidu atu akompaña to’o iha uniaun espirituál nakonu ho Maromak. Iha dalan ne’e Teresa deskobre momoos katak finalidade prinsipál ida orasaun nian liuhusi kbiit intelektu nian mak buras iha hahalok karidade nian. Atu esprime lialoos ne’e Teresa gosta uza imajen “Marta no Maria nian, ne’ebé nafatin la’o hamutuk”.

Nune’e Teresa ninia “O Caminho da perfeição” (Dalan perfeisaun nian), la limita de’it ba relasaun entre nia ho Maromak, maibé liuliu sai meiu atu bele sai hanesan liután ho Kristu, iha kapasidade pesoál sira no iha espresaun konkreta sira domin nian ba maluk sira. Husi ne’e suli ideia atu fó moris ba reforma ida, atu tranzmite mós ba ema seluk estilu foun moris nian hodi inkarna Regra Carmelo nian, hanesan nia mós aprende atu moris tuir: iha pobreza, iha diálogu kontínuu ho Maromak, maibé mós iha relasaun íntima ho membru seluk ninia komunidade foun sira-nian, ne’ebé tenke forma husi ema uitoan, ho uniaun metin entre sira.

Ninia reforma hahú ho fundasaun konventu S. José nian iha 24 Agostu 1562, nu’udar konventu dahuluk husi konventu 17 irmán sira-nian. Hamutuk ho ne’e, husi Teresa nia espíritu reforma nian, moris mós konventu rua Irmaun sira nian, iha España. Teresa nia dezeju mak bele fahe no hanorin, iha komunidade sira-ne’e, buat ne’ebé nia aprende husi ninia esperiénsia pesoál. Liuhusi ninia hakerek sira Teresa tranzmite rikusoin boot ninia vida espirituál nian.

Nia mak eskritora produtiva ida; ninia hakerek sira inklui poezia, maibé mós testu iróniku sira, nune’e mós surat atus ba atus se la’ós rihun ba rihun, hamutuk ho Autobiografia ne’ebé famoza liu no tratadu sira vida espirituál nian. Buat sira-ne’e hotu fó ideia kona-ba empreza/serbisu ida boot tebes, ne’ebé reflete no tempu hanesan  supera feto sira nia esperiénsia iha Teresa nia tempu. Liuhusi ninia formasaun – nu’udar ema instruida, konvertidu ida nia bei-oan, feto ho esperiénsia espirituál espesiál, España Inkizisaun nia oan, fundadora reforma relijioza nian – no mós hodi ninia intelijénsia inata (moris mai iha ona), ninia sentidu prátiku no konxiénsia an rasik nian, Teresa aprende atu ho kapasidade boot hasoru dezafiu no obstákulu sira ne’ebé nia hasoru iha nia moris. Obra importante sira nia hakerek tanba obediénsia eh ho lisensa husi ninia konfesór sira. Versaun dahuluk livru “Vida” halo iha tinan 1562, maibé Teresa husu konfirmasaun husi ninia konfesór sira no mós husi S. João d’Ávila, atu sira verifika ninia esperiénsia sira.

Tempu hanesan, ninia paixaun atu fahe don nia moris interiór nian liuliu ho irmán sira ninia konventu sira-nian, dudu nia atu dokumenta  ninia esperiénsia sira atu bele sai util ba sira nu’udar materiál ba sira-nia formasaun espirituál. Defaktu, hodi refere ba ninia vida no espiritualidade, Amu-Papa Bento  XVI hateten: “liufali pedagojia ida orasaun nian, Teresa ninian mak “mistagojia” loos ida: ba leitór/a nia obra nian, nia hanorin atu harohan hodi nia rasik harohan ho nia”. No tebes duni, ninia testu sira, hakerek nu’udar nia esperiénsia pesoál no ninia abordajen pedogójika, karakterístika ninia hakerek sira-nian, hatudu katak, tanba dalan interiór ne’ebé nia halo no tanba ninia bolun ba reforma, Teresa simu mós bolun atu sai, mestra orasaun kontemplativa nian. Defaktu, ema labele ko’alia kona-ba buat sira-ne’e ho konseitu abstratu sira, maibé ho de’it esperiénsia ne’ebé ema rasik halo.

Loos duni katak, livru ‘Vida’ Teresa hakerek ba ninia konfesór sira, maibé nia mós konvensida katak iha laran iha materiál util mós ba ninia Irmán sira nia formasaun. Ihal 1566, nia hakerek versaun dahuluk “O caminho da perfeição”, atu hatán ba pedidu no nesesidade husi Irmán sira moris iha konventu S. José , pedidu kona-ba kontemplasaun. Ninia konfesór tempu ne’ebá nian, Pe. Domingo Báñez, OP, defaktu, esprime dúvida ruma kona-ba ninia biografia. Liutiha tinan sanulu, iha 1577, bainhira Teresa iha tinan 62, nia hakerek “O Castelo Interior”, nu’udar resposta ba ninia belun no konfesór, Pe. Jerónimo Gracían,ne’ebé hakarak manuál ida vida espirituál nian, atu bele troka autobiografia, ne’ebé, iha momentu ne’ebá, ba para iha Inkizisaun nia liman. Dezeju ida mesak ne’ebé anima hakerek sira-ne’e husi Teresa nia parte mak atu nia Irmán sira no ema seluk ne’ebé lee nia obra sira, bele foti benefísiu atu buras iha vida orasaun nian.

No ita to’o iha tinan 1582. Enkuantu nia halo viajen, depoizde vizita fundasaun Burgos nian, Teresa to’o iha komunidade Alba de Tormes iha 29 Setembru. Iha uma ne’e nia hahú sente ladi’ak duni tanba emorrajia ida, karik kauza husi tumór ida iha úteru. Loron lima de’it, no iha loron  4 Outubru, iha tuku sia kalan, Teresa mate, ho tinan 67.

Iha loron 24 Abríl 1614 Kreda rekoñese ho modu ofisiál ninia santidade, ho beatifikasaun husi Papa Paulo V nia parte; hafoin Papa Gregório XV mak kanoniza nia iha 12 Marsu 1622. Ninia obra sira kontinua oferese inspirasaun espirituál la’ós de’it ba jerasaun sira Karmelitu/a sira-nian, maibé mós ba ema sira ne’ebé buka relasaun ida kle’an liután ho Maromak.

(Pe. Emiel Abalahin, O.Carm)