1. Oinsá Rozáriu moris

Tradisaun dehan katak S. Domingos de Gusmão (1170-1221), mak simu revelasaun kona-ba Rozáriu iha Na’i-Feto nia aparisaun ida bainhira nia prepara an daudaun atu enfrenta erezia albijense ne’ebé mosu iha Fransa.

Ita laiha dúvida katak Rozáriu moris atu resolve problema importante ida ba frade mendikante sira ne’e. Defaktu fransiskanu no dominikanu sira hahú introdús tipu foun orden relijioza nian iha sékulu XII, nu’udar alternativa ba monje antigu sira liuliu Beneditinu no Agostinho sira.

Monje sira iha sira-nia mosteiru loroloron reza salmu 150 Saltériu nian. Maibé Mendikante sira labele, la’ós de’it tanba sira kiak no tanba sira-nia estilu moris nian, maibé liuliu tanba sira maioria mak analfabetu.

Nune’e mak hahú Rozáriu ho dominikanu sira, “saltériu Na’i-Feto nian”, “Bíblia ema kiak sira-nian”, ho Ave-Maria 150. Iha 1442, Fransiskanu sira ba razaun hanesan, kria mós “Coroa Seráfica”,  orasaun ida atu hanesan ho Rozáriu maibé ho estrutura diferente uitoan (iha mistériu hitu, atu onra Nai-Feto nia ksolok sira, mistériu gozozu, troka Aprezentasaun iha templu ho Liurai Na’in tolu nia adorasaun no ba mistériu rua ikus gloriozu nian aumenta tan Ave-Maria rua atu onra Na’i-Feto nia tinan 72 moris nian iha Rai).

Husi kedas sékulu IV sarani sira uza ona arkanju Gabriel nia saudasaun (Lc 1, 28) nu’udar forma orasaun nian, maibé iha sékulu VII de’it mak nia mosu iha liturjia festa Anunsiasaun nian nu’udar antífona ba Ofertóriu. Iha sékulu XII, presizamente ho Rozáriu, maka tau hamutuk tiha saudasaun rua ba Maria, ida arkanju Gabriel nian ho ida Isabel nian (Lc 1, 42), hodi halo nia sai tiha forma ida uza ba orasaun no sai tiha toman/lisan ida. Iha tinan 1262 Amu-Papa Urbano IV (Papa husi 1261-1264) aumenta tan liafuan “Jezús” ba Ave-Maria nia parte dahuluk.

Iha sékulu XV de’it mak aumenta parte daruak Ave-Maria nian, hasai husi antífona tempu mediuevu nian. Fórmula atuál ne’e sai ofisiál ho Amu-Papa Pio V (1566-1572). Nu’udar reformadór boot tuir espíritu konsíliu Trento nian (1545-1563), S. Pio V maka responsavel ba publikasaun katesizmu nian, Misál no Breviáriu Romanu sira ne’ebé mosu ho Konsíliu atu hafoun Kreda tomak nia moris. Iha Breviáriu Romanu nia laran, mak iha tinan 1568, ba dala uluk mosu Ave-Maria iha orasaun ofisiál Kreda nian.

2. Funu Lepanto nian no festa Na’i-Feto Rozáriu nian

Pio V – dominikanu antigu ida – nia kontributu ba Rozáriu nia istória la to’o iha ne’e de’it. Reformadór boot ne’e kria mós momentu boot ikus Kristandade antiga nian, reinu sira-nia unidade hale’u Amu-Papa. Ema Túrkia (turku-otomanu sira) hamonu tiha Constantinopla iha 1453, markasaun ba Idade Média nia rohan no Suleiman “Magnífico” ninia konkista sira (1494-1566, sultaun husi 1520), iha ona Europa nia odamatan sira. Europa ne’ebé fahe malu hela tanba konflitu sira entre katóliku no protestante sira, la prontu eh laiha kondisaun atu hapara/tahan invazaun ne’e. Sira iha perigu boot nia laran.

Aleinde husu nasaun katólika sira atu defende kristandade, Amu-Papa estabelese mós atu sarani hotu reza Santu Rozáriu, hodi husu Maromak nia Inan nia tulun, iha oras desizivu ne’e. Nu’udar resposta mosu movimentu orasaun intensa iha Europa tomak. Finalmente, iha loron 7 Outubru 1571 frota osidentál, ho D. João husi Áustria (1545-1578), nu’udar komandante manán ho vitória boot iha batalla navál Lepanto nian, iha largu Grésia nian. Iha istória ne’ebé dehan katak, iha loron hanesan, iha reuniaun nia klaran ho kardeál sira, Amu-Papa hamriik tiha, bá loke janela no dehan: “Ita hapara lai ita-nia serbisu; ita-nia knaar boot iha momentu ne’e mak agradese Maromak ba vitória ne’ebé Nia foin haraik ba ezérsitu kristaun”.

Ho vitória ne’e manán tiha mós amesa invazaun nian. Ida-ne’e maka Kristandade nia hahalok boot ikusnian. Maibé Amu-Papa hatene didi’ak katak manán tiha funu. Atu bele hahí Ida-ne’ebé manán, Amu-Papa halo festa litúrjika ida agradesimentu nian ba Na’i-Feto iha domingu dahuluk fulan Outubru nian ba Na’i-Feto Vitória nian. Ohin loron sei selebra festa ida-ne’e, ho naran Na’i-Feto Rozáriu nian, iha loron memorável 7 Outubru nian.

3. Rozáriu to’o S. João Paulo II nia pontifikadu

Hahú husi ne’e, Rozáriu mosu iha momentu barabarak Kreda nia moris nian. Iha fresku Juízu Finál, ne’ebé Michelangelo pinta (1475-1564) iha “Capela Sistina” Vaticano nian husi 1536 to’o 1541, iha reprezantasaun klamar rua ne’ebé Rozáriu dada ba lalehan. Sira maka afrikanu ida no aziátiku ida nia klamar, hodi hatudu orasaun ne’e ninia universalidade misionária.

Iha loron 12 Outubru 1717, peskadór kiak na’in tolu Domingos Martins Garcia, João Alves no Felipe Pedroso hasai husi mota Paraíba iha Guaratinguetá, São Paulo. Estátua “Nossa Senhora da Conceição Aparecida”, iha tinan 1929 hetan rekoñesimentu nu’udar Liurai-Feto no Padroeira Brazíl nian.

Imakulada Konseisaun reza Rozáriu ho Bernardete Soubirous (1844-1879) iha aparisaun Lourdes nian iha 1858. Amu-Papa Leão XIII “Papa Rozáriu nian”, tuir Amu-Papa S. João Paulo II hateten kona-ba nia iha Karta Apostólika Rosarium Virginis Mariae (n.8) dehan – dedika dokumentu 20 resin atu estuda orasaun ida-ne’e, inklui mós ensíklika 11.

Beatu Bártolo Longo (1841-1926) mós ema ida ne’ebé habelar maka’as Rozáriu, hanesan karta Apostólika RVM refere  (n.º 8, 15, 16, 36, 43).  Nia ne’ebé uluk ateu ida, amlulik satanás nian, depoizde ninia konversaun nia haree iha Na’i-Feto nia intersesaun nu’udar ipóteze mesak salvasaun nian. Hanesan advogadu iha tinan 1872 nia desloka ba rejiaun Pompéia nian tanba motivu profisionál no nia hakfodak maka’as ho situasaun pobreza/kakiak, ignoránsia, superstisaun no imoralidade populasaun ne’ebá nian. Husi ne’e nia entrega nia moris tomak ba sira. Nia buka kuadru ida Na’i-Feto Rozáriu nian ida ne’ebé halo milagre barak no kria iha 1873 festa anuál Rozáriu nian ho múzika, hahán, fogete. Nia harii kreda ida ba imajen ne’e, ne’ebé ikusmai sai Santuáriu Na’i-Feto Rozáriu Pompéia nian. Nia funda kongregasaun ida irmán dominikana sira-nian atu eduka oan-kiak sira sidade nian, hakerek livru sira kona-ba Rozáriu no habelar devosaun “Sábadu 15” meditasaun nian kona-ba mistériu sira.

Momentu seluk divulgasaun Rozáriu nian, mak Fátima. “Reza tersu loroloron” mak buat ida de’it ne’ebé Na’i-Feto hateten iha ninia aparisaun ba dala neen. Fraze ne’e repete ho modu tutuir malu hanesan ladaiña ida, nune’e hatudu ninia urjénsia no importánsia. Iha surat Dr. Carlos de Azevedo Mendes nian, iha dokumentu dahuluk sira ne’ebé hakerek kona-ba Fátima, afirma nune’e: “Hanesan ha’u dehan ba ó, ha’u ezamina, ka di’ak liu, ha’u husu sira na’in tolu keta-ketak. Sira hotu dehan buat hanesan hodi la muda nein buat ida maski ki’ik. Baze prinsipál husi buat hotu ne’ebé sira dehan mai ha’u, hau hasai konkluzaun katak «aparisaun hakarak atu habelar devosaun tersu nian»” .

Istória Rozáriu nian labele hotu hodi la haktuir momentu desizivu ida evolusaun ne’e nian. Amu-Papa S. João Paulo II nia hilin atu selebra tinan 25 ninia pontifikadu nian ho Rozáriu, hodi aumenta tan mistériu luminozu lima, mak marka importante ida devosaun nian. Hanesan nia rasik hateten iha Rosarium Virginis Mariae (RVM) (16 Outubru 2002): «Rozáriu mak ha’u-nia orasaun predileta. Orasaun furak liu! Furak iha simplisidade no profundidade» (n.º 2).