Hakribi Maria sai nafatin propaganda pentekostál (seita protestante ida) ne’ebé akuza katóliku sira ezajera Maria nia papél Inan nian hodi lori desvantajen ba Oan-Mane. No, efetivamente, ne’e mak impresaun dahuluk ita iha: katak ho vontade di’ak uitoan, bele to’o ba unidade entre sarani sira hodi hateke de’it ba Kristu. Maibé ne’e lia-falsu boot ida, basá problema Maria nian mak esensialmente kristolójiku.
Istorikamente mós, “problema” Maria nian mosu husi diskusaun ida kona-ba Kristu nia natureza [kodrat]. Ba sarani dahuluk sira naturál liu atu atribui onra partikulár ba Maria, tanba ita hetan ninia figura iha sentru mistériu inkarnasaun nian: kriatura ida ne’ebé tuur ahi Kriadór (atu uza espresaun famoza S. Bernardo nian). Bainhira mak mosu problema? Bainhira ema ida hahú kuestiona mistériu fiar sarani ida-ne’e, ita labele evita atu envolve mós Maria. Defaktu, hahú ho Nestor ne’ebé konvensidu katak la akontese Inkarnasaun ida ne’ebé loos duni, tanba ne’e Jezús la’ós Maromak maibé ema ida ne’ebé Liafuan horik bá. Liafuan sira ne’e hanesan hakarak dehan katak la’ós de’it iha natureza rua (umana no divina) maibé mós ema na’in rua (Jezús no Kristu) ne’ebé tau hamutuk ho maneira ruma. Nia konsekuénsia, mak se Jezús la’ós Maromak karik, Maria la’ós Maromak nia Inan.
Nu’udar opozisaun momoos ba nestorianu sira, ita hetan monofizita sira ne’ebé ezajera ninia kontráriu. Defaktu, sira fó asentuasaun ba Kristu nia divindade, ne’ebé absorve tiha natureza umana. Iha debate kristolójiku sira ne’e, Kreda labele nonok hodi la hasai ninia desizaun/sentensa ida tanba selae bele afeta núkleu fundamentál fiar sarani nian. Kreda Universál hatán ho konsíliu importante rua (ne’ebé kreda protestante istórika sira mós aseita) hodi marka ho profundidade istória Kristianizmu nian.

Konsíliu Éfeso nian (431)

Konsíliu ekuméniku tinan 431 nian afirma hikas fiar iha Ema-Maromak, hodi kondena teoria nestoriana. Bele sai util atu lee fila fali kánone konsiliár sira:

«1. Se ema ruma la konfesa katak Emanuel mak Maromak iha sentidu loos liafuan nian, no katak santa Virjen mai husi Maromak tanba hahoris iha isin, Liafuan halo an ba ema (40), nia anátema. 2. Se ema ruma la konfesa katak Aman nia Liafuan ne’ebé asume iha unidade substánsia nian ema nia isin, katak nia mak Kristu ida de’it ho nia isin rasik, katak Maromak rasik no ema mós, nia anátema. […] 5. Se ema ruma barani hateten katak Kristu mak ema ida maklorik Maromak nian, no la’ós Maromak tuir lialoos, Oan-Mane mesak tuir natureza, basá liafuan halo an ba ema (41) no partisipa hanesan ita iha isin no raan (42), nia anátema. 8. Se ema ruma dehan katak Na’i ida mesak Jezús Kristu hetan glória husi Espíritu, iha sentidu katak nia uza nia kbiit hanesan forsa ida husi li’ur, no nia hetan podér husi nia kontra espíritu foer sira, no atu bele kumpre kmanek lalehan iha ema sira nia leet, nia anátema».

Hamutuk anátema 12, no hanesan bele haree, temi dala ida de’it Maria. Ne’e tanba, natureza problema fundamentál nian mak kristolójika, lejitimidade títulu Theotokos (Maromak nia Inan) eh lae mak indikadór de’it ba doutrina ida eterodoksa (la orijinál). La’ós katak hakarak foti sae Maria, maibé ninia figura ne’e liga metin liu ba Oan-Mane nune’e ita labele hasai buat ruma husi nia hodi la diminui mós Nia. Ida-ne’e ita bele haree mós iha fórmula furak liu uniaun nian iha 433:

«Kona-ba Maromak nia inan Virjen, oinsá mak ita hanoin no ko’alia kona-ba nia no modu inkarnasaun Maromak nia Oan-Mane mesak, sei hato’o iha ne’e afirmasaun badak ida, la’ós ho intensaun atu halo aumentu ida, maibé atu asegura katak, ne’e mak ita foti husi Sagrada Eskritura sira no husi Padre santu sira, hodi la aumenta buat ida ba fiar hanesan deklara ona iha Nicea.
Deklarasaun Nicea nian natón ona atu rejeita erezia hotu. No ita la ko’alia ho prezunsaun katak ita komprende buat ne’ebé inasesivel, maibé hodi rekoñese ita-nia insufisiénsia, no hodi opoin sira ne’ebé asalta ita bainhira ita konsidera verdade sira ne’ebé aas liu ema.
Tanba ne’e ita konfesa katak Na’i Jezús Maromak nia Oan-Mane mesak, nia mak Maromak perfeitu no ema perfeitu, (kompostu) ho klamar rasionál no isin; moris husi Aman molok tempu hahú iha divindade, moris, mai ita no ba ita-nia salvasaun, iha tempu nia rohan husi Maria Virjen tuir umanidade; katak nia konsubstansiál ho Aman tuir divindade, no konsubstansiál ho ita tuir umanidade, tanba iha uniaun natureza rua nian. Tanba ne’e ita konfesa Kristu ida de’it, Oan-Mane ida de’it, Na’i ida de’it.
Tuir konseitu uniaun indistinta ne’e, ita konfesa katak virjen santa mak Maromak nia inan, tanba Maromak nia Liafuan inkarna an no sai ema, no tanba Nia halo sai ida ho nia husi kedas konsepsaun, templu ne’ebé Liafuan asume».

Nune’e Maria mak Maromak nia Inan, hodi la sai divindade/maromak ida, nu’udar inan “tuir umanidade”. Ne’e la’ós aumenta Revelasaun no la’ós mós novidade ida, maibé konseptualizasaun kona-ba realidade ida prezente ho modu implísitu no – se nega nia – sei hamonu sentru fiar sarani nian.

Konsíliu Calcedonia nian (451)

Konsíliu ne’e esprime, dala ida tan, natureza Kristu nian. Iha “Actos” Konsíliu nian, fó sasin mai ita katak ema ne’ebé iha problema atu fiar iha uniaun Ema-Maromak labele la duvida/kuestiona Maria nia maternidade:

Maibé tanba sira ne’ebé buka rejeita anúnsiu lialoos nian, ho erezia sira kria espresaun foun sira: balun koko atu muda mistériu ekonomia inkarnasaun Na’i nian mai ita, no rejeita espresaun Theotokos [Maromak nia Inan] ba Virjen; seluk fali hodi introdús konfuzaun no mistura no hodi imajina ho neon-beik katak ida de’it natureza isin nian no divindade nian, no hodi alega ho ulun toos katak natureza divina Oan-Mane mesak nian tanba konfuzaun ne’e bele terus, tanba ne’e Sínodu prezente, santu, boot no universál ne’e, tanba hakarak impede lia-falsu hotu hasoru lialoos, hanorin katak konteúdu pregasaun ne’e nian sempre idéntiku; no estabelese uluknanai katak santu padre na’in 318 sira nia fiar inviolavel; sira konfirma doutrina kona-ba natureza Espíritu Santu nian, ne’ebé hato’o iha tempu uluk molok Padre sira halibur malu iha sidade liurai nian kontra sira ne’ebé hafunu hasoru Espíritu Santu; doutrina ne’ebé sira hotu deklara ba ema hotu, la’ós atu aumenta buat ruma ne’ebé uluk iha ona, maibé atu ilustra, ho sasin sira Eskritura nian, sira nia hanoin kona-ba Espíritu Santu, kontra sira ne’ebé buka atu nega ninia kbiit […]
Nune’e, hodi tuir, santu Padre sira, ho lian ida de’it ami hanorin atu konfesa Oan-Mane ida mesak no hanesan: ita-nia Na’i Jezús Kristu, perfeitu iha ninia divindade no perfeitu iha ninia umanidade, Maromak loos no ema loos, (kompostu) ho klamar rasionál no isin, konsubstansiál ho Aman tuir divindade, no konsubstansiál ho ita tuir umanidade, hanesan ho ita iha buat hotu menus salan (45), moris husi Aman molok tempu hahú tuir divindade, no iha tempu ikus ne’e no mai ita no ba ita-nia salvasaun husi Maria Virjen, tuir umanidade, ida de’it no hanesan Kristu Na’i ida mesak;”

Protestante sira no Theotokos

Baibain, bainhira ko’alia kona-ba tradisaun, protestante médiu sai kedas ostil (kontráriu) se ko’alia kona-ba konsíliu sira. Tanba sira konvensidu katak konsíliu sira halo parte istória nakukun nian, iha-ne’ebé ema halibur atu aumenta ba fiar sarani krensa jentiu nian eh buat ruma hanesan, hodi hakat liu Eskritura sira. Maibé Konsíliu ne’e iha orijen bíblika (Apóst 15) no – hanesan lee husi dokumentu sira – la iha hakaran atu aumenta buat ruma maibé iha hakaran ida de’it atu defende fiar hanesan apóstolu sira hatutan tiha ona. Ita hakfodak oinsá difisil tebes atu komprende, ba ema balun, nesesidade rasiosíniu teolójiku tanba – atu halo ezemplu de’it – iha Eskritura la’ós de’it la iha liafuan Trindade maibé la esprime mós konseitu ne’e ho maneira espesífika. Maski nune’e, protestante barak fiar iha Trindade, karik tanba sira la hatene katak verdade ne’e mós iha orijen konsiliár. Enkuantu barak seluk, rejeita Trindade tanba koerénsia ba sira nia métodu laloos.
Tanba ne’e kestaun se Maria mak Maromak nia Inan eh lae, interesante liu tanba oferese mós mai ita indikasaun métodu abordajen/aprosimasaun nian ba Eskritura sira. Defaktu, espresaun Theotokos la mosu iha Eskritura no la iha mós konseitu ida esprime ho modu esplísitu. Maibé se ita nega títulu ne’e ba Maria, hakarak ka lakohi ita monu iha konsekuénsia teolójika sira hanesan tuirmai ne’e:

1- Se Maria la’ós Maromak nia Inan, entaun Jezús la’ós Maromak.
2- Se Maria la’ós Maromak nia Inan, entaun nia mak inan ba Jezús ne’ebé ema de’it no kontentór Liafuan.

Konsekuénsia sira ne’e hotu, inaseitavel iha Eskritura nia roman. Se Jezús la’ós Maromak, entaun fiar sarani tomak hamriik iha buat mamuk nia leten. Pozisaun daruak fali, hanesan ezajera liu maibé ida-ne’e mak baibain sai mai li’ur. Basá protestante sira, ho polémika kontínua anti-Theotokos nian, asimila tiha nestorianizmu ida tempu antigu nian maski dalaruma ho versaun oioin. Iha sira balun ne’ebé halo sai absolutu Paulo nia espresaun kona-ba ema iha-ne’ebé “divindade nakonu horik bá iha isin” (Col 2, 9), hanesan fali S. Paulo hakarak dehan katak Jezús mak ema simples ida ne’ebé halo buat ne’ebé nia halo la’ós tanba nia Maromak maibé tanba divindade horik iha nia. Iha sentidu katak nia ema ida – karik justu no simu inspirasaun – Maromak posui. Iha dimensaun ida-ne’e, la iha ona espasu ba Inkarnasaun ne’ebé – ho mudu klaru – Paulo rasik ko’alia (Fil 2, 6-7). Entaun, ida ne’e signifika, nega Trindade? Bele lae, maibé ita bele halo tan pasu imposivel ida: Liafuan tuun mai Rai hodi ba hela iha mane ida hodi hamamuk an tomak, hafoin liutiha mate nia fila ba Maromak ho kbiit tomak. Ho simplisidade boot, ita admite katak Maromak bele muda natureza tuir nia gostu…
Sira seluk, ho maneira ladún komplikadu, haksumik an iha faktu katak Maria, atu sai Maromak nia Inan, nia tenke rohan-laek hanesan Maromak. Iha kontráriu, bainhira ita ko’alia kona-ba Maromak ne’ebé inkarna an, ko’alia kona-ba maternidade tuir isin, la singifika Maria inan ba natureza umana (no katak sá sai inan natureza ida nian? Ema la moris husi inan sira?). Defaktu, ema ne’ebé uza argumentu eternidade/rohan-laek nian, dalabarak, la konxiente katak nia fahe Kristu iha ema rua: ida Kristu umanu, katak Maria nia oan-mane, no ida fali Kristu Maromak nia Oan-Mane. Enkuantu iha Eskritura ko’alia kona-ba Inkarnasaun, Liafuan halo an ba isin iha ema ida. Tanba ne’e la iha versíkulu sira ne’ebé hatudu Jezús ida ne’ebé nia personalidade fahe ba rua, hanesan fali iha ema ne’e horik indivíduu rua lahanesan maibé nafatin nu’udar ema ida mesak: moris husi Maria. Defaktu S. Paulo mós dehan katak Maromak nia Oan-Mane “moris husi feto” (Gal 4,4), la’ós parte ida de’it mak moris husi feto, Maromak nia Oan-Mane la mai estabelese ho forma umana ne’ebé moris husi feto.

Konkluzaun

Ohin loron, hanesan iha pasadu, ema ne’ebé la simu ideia Liafuan halo an ba ema uza figura Na’i-Feto nian atu defende an. Sira prefere la nega ho modu nakloke Kristu nia divindade, maibé filtra pozisaun oioin hodi muda atensaun ba Maria. La iha protestante ida mak dehan Kristu la’ós Maromak maibé insiste maka’as iha problema Theotokos. Hodi halo nune’e, sira ho modu involuntáriu sai maklorik nestorianizmu ida ne’ebé sira la konxiente maibé – ikusmai sira asimila tiha. Maibé ba ida-ne’e mós la’ós difisil atu rekoñese. Defaktu, ema sira hotu ne’ebé hatuun Maria eh kontra nia, haksumik teoria eterodoksa (la’ós orijinál)kona-ba Kristu nia divindade. Modu simples atu deskobre mak husu sira se sira fiar iha Kristu nu’udar Maromak loos no ema loos. Se sira fó resposta evaziva eh halai sees nian hanesan “nia ema ida ne’ebé divindade horik iha nia”, provavel katak ne’e mak sinál ida. Iha maioria kazu sira nian, ema ne’ebé fó resposta afirmativa ida – se hetan presaun – hatudu katak iha okos iha buat seluk (hanesan, n.e., fiar katak liu tiha Axensaun de’it mak Kristu sai Maromak loos, aleinde Ema loos). Buat ne’e hotu lori mai ita-nia hanoin, S. Pedro nia adverténsia kona-ba “interpretasaun pesoál sira” (2 Pd 1,20), liuliu ignorante sira ne’ebé falsifika “buat difisil sira” (2 Pd 3,16) no pretende katak la iha gia umana ida: halo nune’e, sira rejeita gia ofisiál eh autoridade Kreda nian, no muda ba ida “umana” loos de’it, ne’ebé nia “vantajen” mak halo atu ema fiar katak doutrina hotu mak rezultadu husi “o-nia interpretasaun livre” ba Eskritura sira.