Papa Francisco nia katekeze iha Kuarta Santa, 5 Abríl 2023

 

Maun no biin-alin doben sira, buongiorno!

Iha domingu kotuk Liturjia fó hanoin mai ita Na’i nia Paixaun. Nia remata ho liafuan sira tuirmai: «Sira tau kadeadu ba fatuk» (Mt 27, 66). Buat hotu parese remata. Ba Jezús nia dixípulu sira, fatuk ne’e marka esperansa nia rohan. Ema hedi ona Mestre ba krús, mate ho maneira kruél liu no umillante, tara iha ai-tara iha sidade nia li’ur: frakasu públiku ida, finál ida aat liu – iha tempu ne’ebá finál piór liu.  Ohin loron, mai ita, dezánimu ne’ebé hanehan dixípulu sira la’ós totalmente estrañu. Iha ita mós akumula hanoin nakukun no sentimentu frustrasaun sira: tanba sá indiferensa maka’as iha relasaun ho Maromak? Ida-ne’e kuriozu: tanba sá indiferensa maka’as iha relasaun ho Maromak? Tanba sá iha buat aat barak iha mundu? Maibé, imi repara bá, iha buat aat iha mundu! Tanba sá mak dezigualdade sira kontinua aumenta no dame ne’ebé kleur ona ita hein nunka to’o mai? Tanba sá mak ita belit hanesan ne’e ba funu, ba halo aat ba malu? No, iha ema ida-idak nia fuan, espetativa hira mak sai mamuk, deziluzaun hira! No ida tan, sensasaun katak tempu uluk di’ak liu no katak iha mundu, karik iha Igreja, sasán sira kontinua hanesan uluk… Iha síntese, ohin até dalaruma parese katak  esperansa moris nian mós tau kadeadu metin tiha iha fatuk deskonfiansa nia okos. Ha’u konvida imi ida-idak atu hanoin kona-ba: ó-nia esperansa iha-ne’ebé? Ó iha esperansa ida ne’ebé moris ka ó tau kadeadu metin iha ne’ebá, ka ó tau iha gaveta laran nu’udar lembransa ida? Maibé ó-nia esperansa dudu ó atu la’o ka nia mak rekordasaun romántika ida hanesan buat ruma ne’ebé la eziste? Iha-ne’ebé ó-nia esperansa ohin?

Iha dixípulu sira-nia hanoin imajen ida hela metin: krús. No iha-ne’ebá buat hotu remata. Iha-ne’ebé konsentra buat hotu nia rohan. Maibé liu tiha tempu uitoan de’it sira deskobre iha krús ne’e, inísiu foun. Maun no biin-alin doben sira, nune’e mak Maromak nia esperansa natubu, moris no moris hikas iha kuak metan sira ita-nia espetativa deziludida sira; no nia, esperansa loos nian, iha kontráriu, nunka dezilude! Ita hanoin ba krús: husi instrumentu terrivel tortura nian, Maromak hetan sinál boot liu domin nian. Ai-kabelak mate nian, nakfilak iha ai-hun moris nian, fó hanoin mai ita katak Maromak nia inísiu sira dalabarak hahú husi ita-nia rohan sira: nune’e mak Nia gosta halo maravilla sira. Entaun, ohin, ita hateke ba ai-hun krús nian, atu esperansa bele natubu iha ita: virtude ida loroloron nian, virtude silensioza, umilde, maibé virtude ne’ebé tahan ita atu hamriik, ne’ebé tulun ita bá oin. Lahó esperansa labele moris. Ita hanoin took: iha ne’ebé ha’u-nia esperansa? Ohin, ita hateke ba ai-hun krús nian atu esperansa bele natubu iha ita: atu ita bele hetan kura husi tristeza – maibé, ema na’in hira mak triste… Ha’u, bainhira bele la’o iha lurón sira, agora ha’u labele tanba sira la husik ha’u bá, maibé bainhira ha’u bele la’o iha lurón sira iha Dioseze seluk, ha’u gosta hateke ba ema sira. Matan hira mak triste! Ema triste, ema ne’ebé ko’alia ho an rasik, ne’ebé la’o ho telemóvel de’it, maibé lahó dame. Lahó esperansa. No iha-ne’ebé ó-nia esperansa ohin? Presiza esperansa uitoan atu kura husi tristeza ne’ebé ita moras, atu kura husi laran-moruk ne’ebé ita hodi hafoer Igreja no mundu. Maun no biin-alin sira, ita hateke ba Krusifiksu. No saida mak ita haree? Ita haree Jezús isin tanan, Jezús ne’ebé ema hasai buat hotu, Jezús ne’ebé ema hakanek, Jezús ne’ebé ema haterus. Ne’e mak buat hotu nia rohan? Iha-ne’ebá mak ita-nia esperansa horik bá.

Iha aspetu rua ne’e, ita haree esperansa ne’ebé parese mate, moris hikas. Uluknanai, ita haree Jezús ne’ebé ema kolu husi nia hatais: iha realidade, «hedi tiha Nia ba krús, sira fahe ba malu ninia hatais sira, hodi tuda sorte» (v. 35). Maromak ne’ebé ema kolu molik: Ida-ne’ebé iha buat hotu husik atu ema hasai buat hotu. Maibé umillasaun ida-ne’e mak dalan ba redensaun. Nune’e mak Maromak manán ita-nia aparénsia sira. Defaktu, ita iha difikuldade atu kolu ita-nia an, atu halo lia-loos:  ita buka nafatin atu taka lia-loos sira basá ita la gosta; ita hatais ho aparénsia li’ur nian ne’ebé ita buka no ita kuidadu, ho máskara sira atu haksumik ita no hatudu sai ba li’ur di’ak liu ita-nia an loloos. Ida-ne’e mak uitoan toman “make-up” nian: “make-up” interiór, atu ema haree ita di’ak liu sira seluk… ita hanoin katak importante perlenta an, hatudu iha li’ur, atu ema seluk ko’alia di’ak kona-ba ita. No ita pinta an ho aparénsia sira, ho sasán ne’ebé la presiza; maibé halo nune’e ita la hetan dame. Depois make-up lakon tiha no ó hateke ba lalenok ho oin aat ne’ebé ó iha, maibé ida loos nian, ida-ne’ebé Maromak hadomi, la’ós ida ne’ebé tau “make-up”. Jezús ne’ebé ema kolu husi buat hotu fó hanoin mai ita katak esperansa moris hikas hodi halo lia-loos kona-ba ita-nia an rasik – dehan lia-loos kona-ba an rasik –  hodi tau sees ambiguidade sira, hodi liberta ita husi konvivénsia pasífika ho ita-nia falsidade sira. Dalaruma, ita toman tiha atu dehan falsidade sira to’o moris hamutuk ho falsidade sira hanesan tiha lia-loos no ita-nia moris sai nakonu ho venenu falsidade sira-nian. Ida-ne’e mak presiza: filafali ba fuan, ba esensiál, ba vida simples, kolu husi buat barak ne’ebé la serve, ne’ebé troka esperansa. Ohin, bainhira buat hotu kompleksu no ita iha risku atu lakon  sentidu, ita iha nesesidade simplisidade nian, atu deskobre hikas valór sobriedade nian, valór renúnsia nian, hamoos buat ne’ebé hafoer fuan no husik ita iha tristeza. Ita ida-idak bele hanoin ba buat ne’ebé la serve, ida ne’ebé bele husik atu hasoru hikas an rasik. Imajina, sasán hira ne’ebé la serve? Iha-ne’e, ba loron  sanulu-resin-lima, iha Santa Marta, iha-ne’ebé ha’u hela – otél ida ba ema barak – mosu lian sira ne’ebé dehan katak iha Semana Santa ne’e nia laran, di’ak atu hateke ba armáriu laran no hamamuk nia, haruka tiha buat sira ne’ebé ita iha, ne’ebé ita la uza… ó labele imajina sasán barak oinsá! Di’ak atu hamamuk an husi sasán sira ne’ebé la serve. No buat hotu lori ba ema kiak sira, ba ema sira ne’ebé presiza. Ita mós, ita iha buat barak folin-laek iha ita-nia fuan laran – no mós iha li’ur. Hateke ba imi-nia armáriu: hateke ba nia. Ida-ne’e serve, ida-ne’e la serve… no halo limpeza. Hateke ba armáriu klamar nian: buat hira folin-laek ne’ebé ó iha, iluzaun estúpida hira. Ita filafali ba simplisidade, ba sasán loos nian, ne’ebé la presiza make-up. Ne’e ezersísiu di’ak ida!

Ita fó hateken daruak ba Krusifiksu no ita haree Jezús ne’ebé ema hakanek. Krús hatudu besi-kusan sira ne’ebé fura nia liman no ain sira, nia sorin nakloke. Maibé hamutuk ho kanek sira isin nian tau tan kanek sira klamar nian: maibé laran-susar loos! Jezús mesak de’it: hetan traisaun, saran ba ema aat no ninia emar sira nega nia, nia belun sira, inkluzive ninia dixípulu sira, hetan kondenasaun husi podér relijiozu no sivíl, eskomungadu, Jezús esperimenta Maromak nia abandonu (kf v. 46). Iha krús mosu mós motivu kondenasaun nian: «Ida-ne’e mak Jezús, judeu sira-nia liurai» (v. 37). Ne’e mak soe-lia ida: Nia, ne’ebé halai bainhira sira buka atu foti ba liurai (kf Jo 6, 15), hetan kondenasaun tanba halo an liurai; maski nia la halo krime ida, sira tau nia iha ema aat na’in rua nia klaran no sira hili mak Barrabás ne’ebé violentu duké Nia (kf Mt 27, 15-21). Iha sínteze, Jezús ne’ebé kanek iha isin no klamar. Ha’u husu: ho modu sá loos mak ida-ne’e tulun ita-nia esperansa? Hanesan ne’e, Jezús molik, kolu husi buat hotu, buat hotu: saida mak buat ne’e ko’alia ba ha’u-nia esperansa, oinsá tulun ha’u?

Ita mós kanek: ema sé mak lae iha moris? No dalabarak ho kanek haksumik ne’ebé ita subar tan moe. Ema sé mak la lori fitar sira husi hilin uluk nian, inkomprensaun nian, terus nian ne’ebé hela iha laran no difisil atu supera? Maibé mós injustisa ne’ebé haterus, liafuan ne’ebé hakanek, juizu lahó laran-sadia? Maromak la subar ba ita-nia matan kanek sira ne’ebé sona borus nia isin no klamar. Nia hatudu mai ita atu indika katak iha Páskua bele loke pasajen foun: halo kanek sira an rasik nian sai kuak sira naroman nian. “Maibé, Santidade, keta ezajera”, ema ruma bele dehan mai ha’u. Lae. Ne’e loos: koko, koko. Koko halo. Hanoin ba ó-nia kanek sira, sira ne’ebé ó de’it mak hatene, ne’ebé ida-idak haksumik iha fuan. No hateke ba Na’i. No ó sei haree, ó sei haree oinsá husi kanek sira-ne’e sai kuak naroman nian. Jezús iha krús la akuza, Nia hadomi. Nia hadomi no perdua ema sira ne’ebé hakanek Nia (kfLc 23, 34). Nune’e Nia  konverte aat ba di’ak, nune’e nia konverte no nakfilak terus iha domin.

Maun no biin-alin sira, la’ós kestaun iha kanek uitoan ka barak iha moris, pontu mak halo saida loos ho ha’u-nia kanek sira. Kanek ki’ik-oan sira, boot sira, sira ne’ebé husik sinál iha ha’u-nia isin, iha ha’u-nia klamar ba nafatin. Saida mak ha’u halo ho ha’u-nia kanek sira? Saida mak ó, ó, ó halo ho ó-nia kanek sira? “Lae, Padre, ha’u la iha kanek sira” – “Atensaun, hanoin dala rua molok ó dehan ida-ne’e”. No ha’u husu ba ó: ó halo saida ho ó-nia kanek sira, sira ne’ebé ó de’it mak hatene? Ó bele husik nia halo infesaun ba ó iha rai-kunan, tristeza, ka bele tau hamutuk ho Jezús nian, atu ha’u-nia kanek sira mós sai nabilan. Imi hanoin ba foin-sa’e sira ne’ebé la tolera sira-nia kanek rasik no buka iha oho-an dalan ida salvasaun nian: ohin, iha ita-nia sidade sira, foin-sa’e barak, barak ne’ebé la haree maneira ida atu sai, ne’ebé la iha esperansa no prefere hakat liu ho droga, hodi haluha… kuitadu. Imi hanoin ba sira. No ó, ó-nia droga mak saida loos, atu taka ó-nia kanek sira? Ita-nia kanek sira bele sai fonte esperansa nian bainhira, envezde sente kasian ba an rasik ka haksumik, ita hamaran ema seluk nia matan-been sira; bainhira, envezde iha laran-hirus ba buat ne’ebé hasai husi ita, ita tau matan ba buat ne’ebé kuran ba ema seluk; bainhira, envezde ita laran-susar, ita hakruuk ba sira ne’ebé terus; bainhira, envezde hamrook ba domin ba an rasik, ita halakon hamrook husi ema sira ne’ebé presiza ita. Basá hodi para atu hanoin de’it ita-nia an rasik mak ita hetan hikasfali ita-nia an. Maibé se ita kontinua hanoin iha ita-nia an rasik, ita sei la hetan ona ita-nia an. No hodi halo nune’e – Eskritura hateten – mak ita-nia kanek sei di’ak lalais (kf Is 58, 8), no esperansa sei nafunan hikasfali. Imi hanoin took: saida mak ha’u bele halo ba ema sira seluk? Ha’u kanek, salan hakanek ha’u, istória hakanek ha’u, ida-idak iha ninia kanek rasik. Saida mak ha’u halo: lambe ha’u-nia kanek sira ba moris tomak? Eh ha’u hateke ba ema sira seluk nia kanek sira no ha’u bá ho esperiénsia kanek ha’u-nia moris nian, kura, tulun sira seluk? Ida-ne’e mak dezafiu ohin nian, ba imi hotu, ba imi ida-idak, mai ita ida-idak. Atu Na’i tulun ita la’o bá oin.