Hanesan ninia predesesór sira, Papa Francisco mós sempre hatudu ninia domin ba Maria. Papa Francisco iha domin boot ba Na’i-Feto, iha konfiansa no konfidénsia maka’as ba Inan Virjen Maria. Iha ninia pontifikadu nia sempre refere ba Na’i-Feto. Bele fó sasin kona-ba ne’e ninia omilia sira, diskursu sira, angelus no Regina Coeli sira, mensajen pontifísiu sira, dokumentu majistériu, katekeze sira no orasaun sira ne’ebé nia kompoin ad hoc... Iha ninia brazaun episkopál mós nia hakarak tau ilas ida ne’ebé tuir tradisaun eráldika simboliza Virjen Maria.

Ba ‘Salus Popoli Romani’, iha Bazílika ‘Santa Maria Maggiore iha Roma”, iha 14 Marsu 2013, loron ida depoizde ninia eleisaun, Susesór Pedro nian, Papa Francisco konfia ninia ministériu Bibi-Atan Kreda Universál nian.  No kona tebes fuan no sai ezemplu tebes atu haree katak iha vijília ba ninia viajen sira no bainhira fila fali husi viajen apostólika sira ka eventu importante ida ba Kreda nia moris, Papa Francisco vizita Salus poluli romani hodi entrega ba Na’i-Feto ézitu di’ak ninia peregrinasaun hotu hodi oferese ai-funan bouquet ida no hamnook an iha orasaun. Íkone ‘Salus populi romani’ (Povu romanu nia salvasaun) rai iha templu liberianu, santuáriu dahuluk istória nian dedika ba Na’i-Feto. Iha ilas Virjen Maria ne’ebé kous Kosok-Oan, Papa Francisco haree Maromak nia povu nia fiar ne’ebé ba sékulu barak halibur hadulas Na’i-Feto iha momentu sira nesesidade nian atu invoka sinál ida grasa nian husi lalehan, basá «buat ne’ebé imposivel ba ema sira la’ós imposivel ba Maromak».

Ilas Salus populi romani mak ilas ne’ebé Jezuita no Amu-Papa sira hadomi. Santu Inácio de Loyola, fundadór Kompañia Jezús nian, selebra nia Missa dahuluk iha Santa Maria Maggiore no Pio XII hasae omenajen bainhira nia proklama dogma Assunsaun nian iha 1950. Íkone ne’e mós prezente iha Tor Vergata, iha Agostu 2000, iha okaziaun jubileu Loron Mundiál Juventude nian, no iha okaziaun ne’e Papa S. João Paulo II hakarak entrega ba foin-sa’e sira hamutuk ho krús «atu kontinua sai evidente ho maneira vizivel mós katak Maria mak Inan kbiit-na’in tebes ne’ebé lori ba Kristu». Aleinde ne’e S. João Paulo II mós, husi ninia pontifikadu nia inísiu, hakarak atu ahi-oan ida lakan loron no kalan iha íkone ‘Salus’ nian, nu’udar sasin kona-ba nia domin boot ba Na’i-Feto.

DNA devosaun mariana Papa Jorge Mario Bergoglio iha marka latinu-amerikanu no hahú husi dook. Nia avó-feto Rosa mak halo inisiasaun ba ki’ik-oan Jorge venerasaun ba Na’i-Feto. Nu’udar nailulik no bispu, padre Jorge sembre selebra ritu sira liga ho festa mariana sira. Nu’udar kardeál no arsebispu, nia sempre prezide selebrasaun sira ‘Nostra Signora de Lujan’, Na’i-feto ne’ebé Argentina hadomi liu, emblema País ne’e nian. Santuáriu ‘Nostra Signora de Lujan’ harii 70 km husi Buenos Aires. Na’i-Feto ne’e to’o iha Argentina husi São Paulo Brasil iha Maiu 1630 ho roo.

Maski nia devotu liu ba íkone Amérika Súl nian hanesan Virjen Guadalupe no Imakulada Konseisaun Aparecida nian, Bispu Roma nian iha devosaun mós ba “Madonna dei nodi”. Iha 1986 padre Jorge Mario Bergoglio bá Augsburg, sidade furak ida iha sul Alemaña nian, atu kompleta nia teze lisensiatura nian kona-ba teólogu alemaun Romano Guardini. Iha sidade ne’e nia koñese devosaun partikulár ba Virjen Maria ne’ebé moris iha Alemaña iha inísiu 1700. Ilas hatudu Na’i-Feto iha lalehan, iha anju sira leet, desidida atu kore fukun sira[nodi] iha fita ida ne’ebé anju ida iha nia sorin karuk oferese ba nia; depoizde kore fukun sira, Maria fó fita ne’ebé kore ona ba anju seluk iha nia sorin loos. Fukun sira-ne’e, mak fukun sira ne’ebé provoka terus no sofrimentu no povu fiar-na’in sira dirije ba Maria hodi husu ho haraik-an nia tulun, hanesan sira dirije ba inan domin-na’in ida ne’ebé iha atensaun lais ba nia oan sira iha difikuldade laran. Defaktu, ba Na’i-Feto ne’ebé kore fukun sira mak Papa Francisco dirije orasaun bainhira remata maratona rozáriu nian envolve santuáriu hotu iha mundu tomak, iha fulan Maiu tomak 2021 nian atu hapara moras covid-19.

Tebes duni, Papa Francisco parese halo sai ninian Saun Bernardo nia konviksaun: De Maria numquam satis! Katak, “kona-ba Maria nunka bele dehan ho sufisiénsia”.

Iha Papa Francisco, kona-ba Maria, teolojia, pastorál no espiritualidade sai ida de’it. Teolojia sapiensiál ida, ne’ebé reflete espiritualidade povu nian no ninia ‘sentire cum Ecclesia’ . Ema ruma dehan katak: “Sé ó hakarak hatene sé mak Maria, husu ba teólogu sira; sé ó hakarak hatene oinsá hadomi Nia, husu ba povu”. Papa Francisco hadomi Maria hanesan povu hadomi. Ba Papa Francisco, buat ne’ebé importante liu mak fiar mariana “Maromak nia povu santu no fiél nian”, ne’ebé hanorin ita hadomi Maria. Ne’e mak esperiénsia vitál ida. Nia aprende ‘husi’ no ‘ho’ povu atu hadomi Virjen Maria; povu hanorin nia atu iha fuan simples oan nian, basá Maria mak nia Inan. Nia la moe atu afirma beibeik ho simplisidade boot: «Buat ida ne’ebé halo ha’u forte loroloron mak harohan Rozáriu ba Na’i-Feto».

Iha Amu-Papa Francisco nia liafuan sira emerje retratu moris ida no afetuozu kona-ba Maria.

Papa Francesco iha nia mensajen sira fó hanoin katak “Devosaun ba Maria la’ós etiketa espirituál ida, maibé ezijénsia ida vida kristán nian… Maromak Inan mak autór Maromak nia asinatura iha umanidade”. “Maria mak arka [roo] seguru iha dilúviu laran”. “Sarani ida lahó Na’i-Feto mak oan-kiak ida. Sarani ida lahó Kreda mós osan-kiak ida. Sarani ida presiza feto na’in rua ne’e, feto-inan na’in rua, feto virjen na’in rua: Kreda no Na’i-Feto”. “Virjen Maria mak ‘dalan’ ne’ebé Maromak rasik prepara atu mai mundu”. Papa Francisco afirma katak Maria, uluknanai, “ema hotu nia inan” no nia komportamentu nu’udar inan: “rona nia oan sira, deside, hala’o, hanorin liberdade, tulun atu sai boot”.

Ba Papa Francisco Maromak nia Inan «mak títulu prinsipál no esensiál Na’i-Feto nian, No ba Maromak Inan nia konfia sarani sira hotu ne’ebé iha inísiu tinan foun nian harohan Angelus hamutuk no konvida atu repete dala tolu: “Maromak Inan Santa!” [Santa Madre di Dio!]. No nia la para atu hameno atu “kuda devosaun ba Virjen ho orasaun loroloron Rozáriu nian, basá, hodi simu mistériu sira Kristu nian iha moris, bele sai nafatin don ida domin nian ba hotu”.

Konsílu Éfezu nian (431) hanaran Maria «Maromak nia Inan» atu bele sai klaru katak Jezús, husi ninia konseisaun, nia mak Maromak loos no ema loos. Modu dogmátiku atu konsidera Maria ne’e nesesáriu ba vida fiar nian. Iha nia ita hasoru Maria, Na’i nia Inan. Maromak nia Inan, Figura Kreda-Inan no ita-nia Inan espirituál. Ekilíbriu ne’e hetan énfaze iha kapítulu VIII Konstituisaun dogmátika «Lumen gentium» Konsíliu Vaticano II nian ne’ebé ko’alia kona-ba Virjen Maria.

Ekilíbriu ne’e mós ita observa iha Papa Francisco nia pronunsiamentu sira iha-ne’ebé nia evoka Maria nia mistériu. Iha testu sira-ne’e, Maria, iha nia Oan nia sorin, Maromak Oan, mediadór ida mesak, hatudu an nu’udar Ida ne’ebé lori ita ba Kristu Salvadór no halo ita komprende katak Nia mak loos duni, Maromak iha ema sira leet.

Konsíliu, ho matenek aprezenta Maria nia partisipasaun no misaun iha Kristu nia mistériu salvasaun no Kreda nian no esplika relasaun ne’ebé iha entre Virjen no Jezús Kristu. Iha orizonte Konstituisaun dogmátika Lumen gentium, iha kapítulu VIII, ita bele sintetiza hanorin mariolójiku ne’ebé dedika ba Maria:

• -Maria mak «frutu aas liu redensaun nian» (SC 103), basá nia «hetan redensaun ho modu sublime tanba méritu sira nia Oan nian» (LG 53). Padre Igreja nian, Liturjia no Majistériu bolu Maria Virjen «oan-feto nia Oan nian» tuir orden grasa nian.
•  Maria mak ‘inan’ ne’ebé simu ho fiar Anju nia anúnsiu no kous iha nia knotak virjinál, hodi Espíritu Santu nia kbiit no lahó intervensaun mane nian, Maromak nia Oan tuir natureza umana; nia tur ahi, fó han, tau matan no eduka Nia (kf. LG 57.61)
• Maria mak ‘atan fiél’,
•  ne’ebé «konsagra an totalmente ba nia Oan nia Pesoa no nia obra, hodi serví mistériu redensaun iha nia oan nia okos no ho Nia» (LG ibid.)
• Maria mak ‘parseira’ Redentór nian: «hodi kous Kristu, hahoris nia, fó han nia, aprezenta nia ba Aman iha templu, terus ho nia oan ne’ebé mate iha krús, Nia koopera ho modu espesiál iha Salvadór nia obra, ho obediénsia, fiar, esperansa no karidade manas» (LG 56.58)
• Maria mak ‘dixípula’ ne’ebé, durante Kristu nia pregasaun, «halibur liafuan sira, ne’ebé Oan, hodi tau aas Reinu liufali relsionamentu no ligasaun sira isin no raan nian, haklaken rahun-di’ak ba sira ne’ebé rona no rai Maromak nia liafuan hanesan nia fielmente halo» (LG 58).

Iha tinan sira depoizde Konsíliu Vaticano II, majistériu nia dokumentu rua halo sai atuál no fó forsa ba reflesaun sira kona-ba Na’i nia Inan: Ezortasaun apóstolika Marialis Cultus  S. Paulo VI nian no Ensíklika Redemptoris Mater S. João Paulo II nian.

No enkuantu Paulo VI iha diskursu maktakak Sesaun II Konsíliu Vaticano II nian, iha 21 Novembru 1964, deklara Virjen Maria «Kreda nia Inan» ho liafuan sira-ne’e: “Ba Virjen nia glória mai ita-nia ksolok, Ami proklama Maria Santíssima: “Kreda nia Inan”, katak Maromak nia povu tomak, sarani sira nune’e mós Bibi-Atan sira, ne’ebé bolu nia Inan domin-na’in liu”. Nune’e S.. João Paulo II, iha 1980, hatama invokasaun “Kreda nia Inan” iha Ladaiña Loreto nian.

Ho intensaun hanesan, Papa Francisco, ho dekretu 3 Marsu 2018 nian, institui selebrasaun no orasaun litúrjika iha Kreda atu fó onra ba Maria Kreda nia Inan no estabelese atu sai universál ba Kreda ritu romanu tomak no obrigatória tinan-tinan iha loron segunda tuir kedas Domingu Pentekostes nian, katak loron Kreda moris.

Memória ne’e hatama iha kalendáriu  no livru litúrjiku sira ba selebrasaun Missa nian no Liturjia Oras nian. Hilin loron segunda depoizde Pentekostes liga ho Na’i-Feto nia prezensa iha Senákulu, iha-ne’ebé Nia hala’o nia misaun materna ho Apóstolu sira hodi hein Espíritu Santu .

Tuir Papa Francisco nia hanoin, “selebrasaun ne’e sei tulun ita atu hanoin katak vida sarani nian, atu sai boot, tenke tau ánkora iha mistériu Krús nian, iha Kristu nia saran-an iha meza eukarístika, iha Virjen ne’ebé saran an, Maksoin no sira-ne’ebé simu maksoin Inan”.

Iha loron memória Na’i-Feto nia futar fuan Sala-Laek, iha 20 Juñu 2020, tempu coronavirus nian, Papa Francisco hatama invokasaun foun tolu ba Na’i-Feto iha ladaiña Na’i-Feto nian. Títulu foun sira-ne’e mak : “Mater misericordiae” (Mãe de Misericórdia / Inan Mizerikórdia nian); “Mater Spei” (Mãe de Esperança / Inan Esperansa nian); “Solacium Migrantium” (Conforto dos Migrantes / Konfortu Migrante sira-nian).  Títulu sira-ne’e liga ho atualidade situasaun mundu nian liu-liu migrasaun no moras coronavirus. Rozáriu, ita hatene, mak orasaun ida ho kbiit boot nune’e, iha momentu ida-ne’e invokasaun sira ba Virjen Maria importante liu ba ema ne’ebé terus ba Covid-19 no, entre sira-ne’e, migrante sira ne’ebé husik sira rain”.

Iha tinan 2021, bainhira pandemia coronavirus kontinua hamate no haterus mundu tomak, Papa Francisco dedika fulan tomak Maiu nian atu harohan Rozáriu atu remata pandemia ne’e. Rozáiru ne’e envolve Santuáriu 30 iha mundu tomak.

Iha orasaun abertura nian iha loron 1 Maiu 2021, ba “Madonna del Soccorso”, iha kapela Gregoriana Bazílika Vaticana nian, Amu-Papa harohan hodi dehan: “Iha inísiu fulan dedika ba Na’i-Feto, ita hamutuk iha orasaun ho santuáriu hotu habelar iha mundu, ho sarani sira no ho ema hotu ho hakaran di’ak, atu entrega iha ita-nia Inan Santa nia liman umanidade tomak, ne’ebé hetan provasaun todan iha períodu pandemia ida-ne’e. Loron ida-idak fulan ne’e nian ami entrega ba Ita, Inan Mizerikórdia nian, ema barak ne’ebé kona virus ne’e no kontinua terus ninia konsekuénsia sira: hahú husi ami-nia maun no biin-alin matebian sira to’o família sira ne’ebé esperimenta terus no inserteza aban nian; husi moras sira to’o médiku sira, husi sientista sira, enfermeiru sira, ne’ebé haka’as an iha primeira liña funu ida-ne’e nia; husi volontáriu sira to’o profisionál sira ne’ebé hala’o sira-nia servisu folin boot; husi ema sira ne’ebé lutu no terus to’o sira ne’ebé ho hamnasa simples no liafuan di’ak ida, lori konfortu ba ema sira iha nesesidade laran; husi ema hotu – liuliu feto sira – ne’ebé sai vítima violénsia nian iha uma-laran tanba konfinamentu forsadu ba ema sira ne’ebé hakarak hahú ho entuziazmu ritmu moris loroloron nian. Inan Sokorru nian, simu iha ami iha ita-nia mantu okos no proteje ami, sustenta ami iha oras prova nian no halakan iha ami fuan ahi esperansa nian ba futuru”.

Iha tinan 2022 nia inísiu akontesimentu ida hasusar Europa no umanidade: konflitu entre Rússia no Ukraina, bainhira Rússia ataka Ukraina iha loron 24 Fevereiru 2022 no to’o ohin loron ladauk remata.

Nune’e, Papa Francisco dala ida tan, halai ba Na’i-Feto hodi konsagra Rússia, Ukraina no mundu tomak ba Na’i-Feto nia futar Fuan Sala-Laek, iha 25 Marsu 2022. Iha orasaun konsagrasaun ne’e, Amu-Papa dirije ba Maromak nia Inan hodi hanoin ninia intervensaun iha Kaná, bainhira nia halais Jezús nia oras intervensaun nian no introdús sinál dahuluk iha mundu. Papa Francisco hato’o ba Maria nesesidade urjente ba ninia intervensaun materna, husu atu Na’i-Feto repete liafuan «Sira la iha tua» (Jo 2,3), basá oras-ne’e ita-nia tua esperansa nian remata, ita-nia tua ksolok nian mamuk, tua fraternidade nian sai tiha bee, lakon tiha ona sentimentu umanidade no estraga tiha dame.

«Ita, fitun tasi nian, keta husik ami mout iha tempestade funu nian.
Ita, ai-baluk aliansa foun nian, inspira projetu no dalan sira rekonsiliasaun nian.
Ita, “rai Lalehan nian”, lori hikas Maromak nia konkórdia iha mundu.
Halakon ódiu, hapara vingansa, hanorin perdaun mai ami;
Liberta ami husi funu, prezerva mundu husi ameasa nukleár;
Liurai-Feto Rozáriu nian, fanun iha ami nesesidade atu harohan no hadomi;
Liurai-Feto família umana nian, hatudu ba povu sira dalan fraternidade nian;
Liurai-Feto dame nian, halo mundu hetan dame».

Atu remata fulan marianu, iha 31 Maiu 2022, Papa Francisco oferese sinál ida tan esperansa nian ba mundu tan terus konflitu iha Ukraina, no kanek todan tan violénsia sira funu oioin nian iha mundu ne’ebé kontinua ativu. Orasaun Rozáriu hala’o iha estátua “Maria Regina Pacis” iha Bazílika Santa Maria Maggiore nia oin, hamutuk ho labarik no foin-sa’e sira, ho ema sira ne’ebé selu presu aas liu konflitu sira-nian. Aleinde ne’e orasaun ne’e ‘online’ no iha ligasaun ho Santuáriu Maromak nia Inan (Zarvanytsia) iha Ukraina no Santa Casa Loreto. Templu seluk dedika ba Na’i-Feto ne’ebé iha koneksaun ho Roma mak: katedrál Na’i-Feto Salvasaun nian iha Iraq; Na’i-Feto Dame nian iha Síria; Maria Liurai-Feto Arábia nian iha Bahrein. Iha mós Santuáriu internasionál sira ne’ebé partisipa: Shrine of Our Lady of Peace and Good Voyage; International Shrine of Jesus Saviour and Mother Mary; Santuáriu Jasna Góra (Polónia); Santuáriu Internasionál Mártir Koreia nian; International Shrine Our Lady of Knock; Beata Vergine del Santo Rosario; Madonna Regina della Pace; Nostra Signora di Guadalupe; Na’i-feto Lourdes nian.

Tuirmai orasaun atu hahú Rozáriu ne’e:

«Oh Maria, Maromak Inan no Liurai-Feto Dame nian, durante pandemia ami halibur hadulas Ita, atu husu ita-nia intersesaun. Ami husu ita atu sustenta ema moras sira no haraik kbiit ba pesoál médiku; ami implora mizerikórdia ba ema besik atu mate no atu hamaran sira ne’ebé terus iha silénsiu no mesa-mesak nia matan-been. Iha kalan ne’e, iha fulan konsagra ba ita ho modu partikulár nia rohan, ami mai hikasfali iha ita-nia oin, Liurai-Feto Dame nian, atu husu tulun: haraik don boot dame nian, hapara lalais funu ne’ebé ba dékada barak ona mak halekar iha parte oioin mundu nian, no oras ne’e invade mós kontinente europeu. Ami konsagra ba ita-nia Futar Fuan Sala-Laek nasaun sira iha funu laran no husu don konversaun fuan nian. Ami fiar katak ho kilat sira orasaun nian, jejún nian, esmola nian, no ho don ita-nia grasa nian, bele muda ema sira nia fuan no mundu tomak nia sorte. Ohin ami hasae ami-nia fuan sira ba ita, Liurai-Feto Dame nian: harohan daet mai ami ba ita Oan, rekonsilia fuan sira nakonu ho violénsia no vingansa, haloos hanoin sira ne’ebé sai delek tanba hakarak iha rikusoin ho maneira fasil, ita-nia dame ne’ebé la nahas ukun rai tomak».

Ita-nia tempu mak tempu difisil! Ita-nia Santu Padre Papa Francisco, hanesan ita-nia santu sira halai ba Maria Maromak nia Inan atu tulun ita iha tempu difisil sira-ne’e.

(JG)