9 Agostu

Santa ne’ebé ohin ita halo memória mak filózofa no teóloga alemán ida moris nu’udar ema judeu ne’ebé konverte an ba Kreda Katólika. Papa S. João Paulo II kanoniza nia iha 11 Outubru 1998, nu’udar mártir no santa ida husi na’in neen ko-padroeira Europa nian.

Ohin ita halo memória kona-ba Edith Stein nia testemuñu, koñesida mós nu’udar Santa Teresa Benedita da Cruz. Aleinde místika no mestra boot ida vida espirituál nian, nia mós filózofa estraordinária. Edith moris iha 12 Outubru 1891, no pertense ba família judaika tradisionál ida. Nia moris iha loron espesiál no solene liu ba judeu sira, katak festa Yom Kippur nian.

Ninia sidade orijen nian mak Breslau, iha Alemaña (ohin loron Wroclaw, Polónia). Nia oan ikun husi oa na’in hitu. Molok nia kompleta tinan rua, nia sai órfan aman nian. Nia inan, Augusta, feto ho virtude no kualidade exesionál, asume kuidadu ba família, inkluzive administrasaun rikusoin sira. Edit, oan ikun, sempre simu domin no atensaun husi nia maun no biin sira. Bele haree iha ninia hakerek sira oinsá nia moris infánsia no adolexénsia iha ksolok.

Intelijénsia kroat no buka ideál profundu sira

Iha ninia moris nia hahú kedas, labarik-oan ne’e hatuud simpatisa boot no karizma ne’ebé hadaet, nune’e mós intelijénsia kle’an no kroat. Tanba nia husi família rigoroza no observante  fé judaika, nia frekuenta ho badinas sinagoga sira, iha nia inan nia kompañia. Nia medita Maromak nia Liafuan, tuir ritu no tradisaun sira nia povu nian, Maibé, ninia karákter hanoin-na’in no independente nian, halo foin-sa’e Edith atu, neineik-neineik, hadook an husi prátika relijioza ninia família nian.

Tanba envolve an iha lia-husu sira no aspirasaun sira, nia abandona tiha fé judaika iha adolexénsia. Iha ninia hakerek sira, nia fahe katak nia la konsege hetan ksolok iha liturjia no orasaun sira nia povu nian, bele haree iha ninia sasin rasik: “Ha’u lakon konxientemente kostume atu harohan no ho desizaun rasik”. Maski nia abandona prátika relijiaun nian, nia nunka hakribi ninia abut sira. Nia rai metin iha nia klamar no fuan, domin ba nia povu. Iha tinan sira prosesu nia konversaun nian, tanba nia husi fiar judaika, nia bele komprende di’ak liután Jezús no nia misaun. Nia bele tama kle’an iha Mestre nia deklarasaun no hanorin sira.

Sabedouria boot ne’ebé mai husi relasaun ho Maromak

Edith iha intelijénsia profunda, potensialidade ida ne’ebé nia tau atu serví Maromak no atu iha relasaun ho Nia. Iha aula sira nia matenek liu nia kolega sira ho ninia resposta sira nia profundidade. Maski nunee;e, nia haraik-an.

Foin-sa’e Edith liuhusi krize profunda ezistensiál no espirituál. Tanba kole buka resposta iha fiar no la hetan, nia deside buka resposta iha razaun. Nia afirma iha ninia hakerek sira: “Ita iha mundu atu serví umanidade.” Nune’e, nia ba matríkula iha kursu filozofia nian, feto mesak iha turma. Nia remata iha tinan rua nia laran estudu iha Universidade Breslau nian, maibé, sei hamrook ba koñesimentu, nune’e iha 19133 nia transfere ba Universidade Göttingen, ho admirasaun ba Fenomenolojia filozófika, ne’ebé Husserl mak ninia espoente importante liu.

Nune’e nia sai belun no asistente ba pensadór boot ne’e. Hodi estusa, reflete no diskute, foin-sa’e ne’e konxiente katak estudiozu boot sira, ne’ebé maioria husi rasa judiaka, konverte an ba fé kristán. Max Scheler, ho modu espesiál, kristaun katóliku ho konviksaun, mak fanun iha nia lia-husu no abertura ba konversaun ba Kristu, Dame loloos ne’ebé ho modu inkonxiente nia buka.

Funu no ansiedade ba dame loloos

Iha tempu niia lia-husu no babukak nian, akontesimentu forte nno teru nian mosu: Funu Mundiál Dahuluk. Edith, ne’ebé konsentra iha estudu filozófiku sra, komprende katak nia labele sai indiferente, haree nia maun-alin sira nia sorte ne’ebé ninian mós. Iha 1915 nia tau naran mós atu halo knaar enfermeira nian. Ninia dedikasaun maka’asm nune’e nia simu medalla onra nian ba méritu ne’e, Enkontru ho ema nia sofrimentu sira, babukak Lia-loos nian, sentidu profundu umanidade nian no bondade fuan nian, loke espasu luan ba beibeik ba enkontru ho Jezús.

Funu hamate ema barak, no entre sira-ne’e iha nia belun di’ak ida, filózofu boot ida. Filózofu ne’e nia kaben ne’ebé Edith nia belun mós, konvida nia atu organiza publikasaun ba nia laen nia hakerek sira. Nune’e, iha konvivénsia no prosimidade ho feto-faluk ne’e, Edith nota no hakfodak oinsá nia feen halmatek no iha dame laran, maski lakon niia laen iha funu. Feto-faluk ne’e ema sarani ida ne’ebé auténtika no enfrenta terus ho halmatek, ne’ebé konserteza maihusi nia fiar. Husi nia oin ne’ebé hatudu sofrimentu, naksira roman misterioza ida, dame kle’an ne’ebé Edith la komprende. Husi ne’e mak hahú lisaun dahuluk sira kona-ba sentidu no valór Krús nian iha ema fiar-na’in nia moris.

Krús nia loukura, mak loloos, espresaun domin Maromak nian ne’ebé ba ema domin bulak ida

Esperiénsia ho nia belun feto-faluk maka’as tebes, halo atu, iha momentu seluk, Edith hateten: “Ne’e mak ha’u-nia enkontru dahuluk ho Krús, ha’u-nia esperiénsia dahuluk kona-ba forsa divina ne’ebé mai husi Krús no komunika ba ema sira ne’ebé hakohak nia (…), ha’u bele kontempla Kreda moris husi Kristu nia paixaun ne’ebé salva (…). Ne’e mak momentu iha-ne’ebé ha’u-nia fiar-laek monu; ebraízmu sai namlaek no Kristu hamriik nabilan iha ha’u oin, Kristu iha mistériu ninia Krús nian”.

Aleinde esperiénsia ne’e, instrumentu seluk grasa nian mak leitura autobiografia Santa Teresa d’Ávila nian. Nia hakerek: “Ha’u lee obra ne’e ho dada-iis ida, iha kalan ida tomak, Iha leitura nia rohan, ha’u dehan ba an rasik: ‘Ne’e mak Lia-loos”.

Iha Teresa d’ávila nia partilla simples no kle’an, Edith hetan resposta sira ne’ebé kleun ona nia buka iha filozofia no la hetan: lia-loos hetan iha Maromak, ka lia-loos mak Maromak rasik. Hetan tiha Maromak, Edith sente dezeju atu saran an tomak ba Nia, Nia simu batizmu iha 1 Janeiru 1922 no mós simu Eukaristia. Nu’udar espresaun mudansa profunda iha sentidu no orizinte, nia asume naran foun: Teresa Edwiges. Teresa, nu’udar omenajen ba santa responsavel ba ninia konversaun no, Edwiges, tanba nia belun nia naran, ne’ebé nia hili nu’udar ninia madriña no ida-ne’ebé oferese biblioteka iha-ne’ebé nia hetan livru santa karmelita nian.

Mudansa fuan nian katak mudansa finalidade moris nian

Hodi hakohak fiar sarani, Edith komprende di’ak liután judaízmu, no ba nia hanesan simu roman foun sentidu nian. Tanba ne’e mak nuia la hakribi nia nasionalidade no orijen judaika, maibé sia loloos  nia an liután. Nia triste labele partilla buat ne’ebé nia esperimenta kona-ba Maormak ho ninia familiár sira. Nia inan, liuliu, la aseita ninia konversaun. Nia biin Rosa, hahú komprende nia no tulun nia.

Husi inísiu ninia konversaun nian, Edith mehi ho  Carmelo, maibé amlulik sira fó konsellu atu nia hela iha mundu no kontinua, nu’udar katólika, misaun konferensista no formadora opiniaun nian. To’o ninia entrada iha Carmelo, nia sai tulun boot ba filozofia katólika, basá nia hakle’an fiar no koñesimentu iha filózofu kristaun boboot sira, espesialmente SantuTomás de Aquino, iha-ne’ebé nia halo tradusaun furak ba alemaun. Ho nazizmu ne’ebé sai maka’as, iha 1933 hasai dekretu ne’ebé ezklui ema sira ne’ebé la’ós rasa ariana husi empregu públiku hotu. Nune’e, Edith remata karreira dosente matenek nian, atu bele hasoru malu ho Jezús, dame loos nian. Nia sente atrasaun ba vokasaun karmelita no, ho idade 42, mai momentu atu saran an ba Maromak iha vokasaun ne’ebé nia hakarak tebes. Bainhira husu atu tama iha Carmelo Colónia nian, nia dehan: “La’ós atividade umana mak salva, maibé Kristu nia Paixaun de’it. Partisipa iha nia mak ha’u-nia aspirasaun ida mesak”.

Iha loron 15 Abríl 1934, Edith simu ábitu kongregasaun nian no, hanesan kostume, naran foun ida, ne’ebé nia rasik hili: Teresa, nu’udar omenajen ba Reformadora boot Carmelo nian, ne’ebé ho ninia hakerek sira tulun nia atu hetan Lia-loos, no Benedita, nu’udar omenajen ba fundadór beneditinu sira-nian, Saun Bento, ne’ebé nia aprende husi nia domin ba liturjia Krús nian, ne’ebé sai marka ba ninia misaun no dalan pesoál ba santidade.

Nia simu buat ruma ne’ebé Jezús fó de’it ba sira-ne’ebé íntimu liu

Serku nazizmu nian aperta ba beibeik no Edith nia fuan karmelita terus ba nia povu. Nia simu notísia kontínua persegisaun boboot no todan hasoru judeu sira. Neineik-neineik, ninia família tomak haketak malu: balun subar iha Europa, balun iha Estados Unidos, nia maun ida bá tiha ona Colómbia. Irmán Teresa Benedita hatene nanis kona-ba saida mak sei kona nia. Nune’e, nia halo votu perpétuu sira iha 21 Abríl 1938.

Ho situasaun ne’ebé sai la di’ak ba beibeik, halo atu karmelita judia ne’e labele ona publkka ninia hakerek sira iha revista katólika sira mós. Polísia hatene katak iha konventu iha eskritora judia famoza ida. Tanba nia ta’uk ba Irmán sira nia seguransa, nia husu transferénsia. Iha 31 Dezembru 1938, nia to’o iha Carmelo Echt nian, iha Holanda. Iha Marsu 1939, Irmán Teresa husu ba Madre Superiora atu oferese an nu’udar vítima espiasaun nian. Nia halo oferta nia moris rasik ba judeu sira nia konversaun. Iha 1941, nia hahú hakerek livru “Siénsia Krús nian”, iha okaziaun komemorasaun sentenáriu IV S. João da Cruz nia naximentu. Obra ne’e la remata, maibé ne’e mak rezultadu tasak liu ninia personalidade nian.

Iha Agostu 1942, Gestapo mai lori sai nia no nia biin Rosa husi silénsiu no solidaun Carmelo nian, atu hahú viajen ida la fila nian. “Forsa ne’ebé naksira husi Krús” mak fó aten-barani ba nia, no iha 9 Agostu 1942, nia oferese nia moris ba nia povu iha kámara gás nian, iha kampu konsentrasaun Auschwitz nian. Edith Stein mak sasin dahuluk Israel nian atu tau hamutuk nia povu nia sofrimentu ho Kristu nia sakrifísiu.

Amu-Papa S. João Paulo II beatifika nia iha 1 Maiu 1987. Iha ninia diskursu, Santu Padre deklara: “Oan-feto boot povu ebreu nian no karmelita boot ida, iha maun no biin-alin inosente barak nia leet ne’ebé simu martíriu. Nia la halai husi krús, maibé hakohak krús ho esperansa”.

Amu-Papa hanesan kanoniza nia iha 11 Outubru 1998, no nia festa selebra iha 9 Agostu.

 

Santa Teresa Benedita da Cruz, harohan mai ami!

(JG)