Fatu-Besi – iha  Domingu 26 Juñu 2022, Irmán no menina sira husi Komunidade Noviciado – São José no Komunidade Divina Providência halo peregrinasaun ba Satuario Nossa Senhora Peregrina iha Fatubessi nu’udar preparasaun ba selebrasaun 150 Anos Fundasaun Institutu FMA. Peregrinasaun ne’e hahu ho selebrasaun penitensial ne’ebé ami halo ona iha loron rua liu ba, tuir fali iha loron ne’e ami hahu ho orasaun iha Kapela Komunidade ida-idak nian, hafoin ba sae bis no kontinua orasaun peregrinasaun nian ne’ebé preparadu ona iha kareta laran to’o Fatubessi hodi taka ho Selebrasaun Eukaristika ne’ebé preside husi Pe. Acacio Domingos Castro, SDB.

Peregrinasaun mak sinal ida kondisaun disipulu sira nian ida iha mundo ne’e, ne’ebé nafatin sai parte importante tebes iha vida Kristaun. Ema fiar nain sira nafatin lao ba fatin sira ne’ebé indika memoria Nain Feto nian ne’ebé hatudu momentu importante iha istória Kreda nian no Institutu nian. Dala barak liu ba iha gruta ka santuario Nain Feto nian atu hanoin fali memoria moris virtude nian. peregrinasaun ida ne’e hanesan prosesu konversaun no lori fila fali relasaun intima ho Maromak no ba nesesidade espiritual Institutu nian. Ba institutu peregrina mak aspetu ida ne’ebé belehetan prezente grasa nian.

Nune’e fatin peregrinasaun Fatubessi iha nia istória rasik hatene liu husi istoria konstrusaun Kapela Ave Maria Fatubessi. Historia ne’e hakerek no tau iha fatin proprio iha uma deskansa ba Nai ulun Kreda nian sira ne’ebé ba halo peregrinasaun iha ne’eba. Pe. Acacio mos mensiona istoria Santuario Fatubessi nian iha nia omilia. Tuir mai ita sei le’e istoria kompletu ne’ebé foti husi kuadru. “’Istoria konstrusaun Kapela Ave Maria’. Istoria ne’ebé jerasaun Fatubessi sira konta, kapela ne’e ne’e inisia husi feto raan ida, oan feto husi sidadaun portuges ida ho naran Henricos La Patria, ne’ebé nu’udar nain ba Sosiedade Agricola Patria e Trabalho Limitada. Tuir istoria, Henricos ho nia famili mai hela iha Timor hodi halo atividade negosiu sosa no faan kafe, boracha, Cha, etc. Bainhira hela iha Timor, Henricos nia oan feto raan hetan moras todan nune’e nia deside hodi lori fila ba Portugal atu halo tratamentu. Iha ne’eba tratamento ne’ebé halo la kosege kura moras ne’ebé feto raan ne’e hetan. Ikus mai, iha tinan 1920, Henricos hetan ezijensia husi nia oan feto ne’ebé hakarak atu fila fali mai Timor. Ho laran todan, Henricos aseita ezijensia ne’e no lori duni nia oan feto raan ne’e fila mai Timorno ba hela iha Fatubessi. “Feto raan ne’e halo promesa liu husi ninia novena ba Nossa Senhora atu harii kapela ida no lori Fatubessi oan sira ne’ebé sei jentiu hakbesik-an ba Maromak”. Fransisco de Jesus Jerasaun husi arkitektu Kapela Ave Maria, Samuel de Carvalho, ne’ebé moris iha tinan 1946 konta tuir bazeia ba istoria ne’ebé rona husi beilala. Maski ho kondisaun mras ne’ebé lolos labele kona anin malirin no mahoben, feto raan ne’ebé Fatubessi oan sira hanaran oan feto La Patria ne’e hatudu vontade hodi hari’i Kapela ida. Feto raan La Patria, hahu halibur nia maluk feto raan no mane klosan sira ne’ebé sei jentiu hodi hato’o ninia hanoin no hakarak atu hari’i Kapela ida no promete ba sira atu sira sai sarani. Joven sira ne’e aseita no pronto atu ajuda. ‘Dader nakukun nia sai husi uma laiha familia ida mak hatene kona ba sida mak nia halo. Hamutuk ho klosan sira seluk, sira tuun ba mota Bukalimonu hodi hahu servisu. Feto sira pineira rai henek no mane sira halibur fatuk’. Maski malirin no mahauen kona, maibe fato raan La Patria la senti buat ida iha ninia isin lolon. Nia hanesan ema normal. Tempo liu dadaun, feto raan ne’e hetok forsa liu tan. Familia hahu admira ho mudansa bo’ot ne’e tamba aimoruk ne’ebé nia simu nein hemu musan ida, maibe nia isin hahu diak ba bebeik ho mudansa ne’e. Henricos husu ba nia oan feto tamba sa mak nia la hemu aimoruk no oinsa nia isin hahu saudavel ba bebeik. Nia oan feto hatan: ‘papa hare hau nia oin no kaer hau nia liman, saida mak papa sente?’ ‘papa hau halo novena no promete ba Maromak. Hau hakarak harii Kapela ida iha Fatubessi. Hau ho hau nia feto maluk no mane klosan sira dader nakukun tun ba mota Bukalimonu halibur fatuk no raihenek barak ona,’ feto raan ne’e hatan. Rona ida ne’e fo hatenek aman triste no husu tamba sa mak la fo hatenek ba nia aman. ‘ne’e segredu ba hau ho Maromak no ho hau nia biin no maun sira’. Feto raan La Patria hatan ba nia aman. Hafoin ida ne’e feto raan La Pastria husu lisensa ba nia aman atu hatan apoio hodi ke’e foho lolon nune’e bele harii kapela. Henricos fo apoio tomak no hahu harii kapela. Ikus mai iha tinan 1939 kapela ne’e konsege finaliza no hetan bensaun. Iha funu mundial daruak kuaze kainaun no morteiro lubuk ida tiru husi tasi pertensia Loes atu hakfera Kapela ne’e maibe la konsege. Asaltu no tiruteiu entre entre Japaun no Australia iha Fatubessi maibe laiha bala musan ida mak didin Kapela ne’e’, Dehan Francisco. Ida ne’e tamba novena no promessa mak feto raan La Patria halo iha tempo ne’eba. Kapela eziste ona tinan naruk nia laran, maibe ninia arkitektu orijinal kontinua mantein. Iha fiar balu ne’ebé mosu iha komunidade nia le’et Kapela ne’e sai ona fatin Sagradu. ‘Molok ne’e barak mak pinta Kapela ne’e maibe liu tiha tinta sira ne’e lakon hotu hanesan ema mak fase no fila fali ba nia kor inisiu,’ dehan nia. Ho ninia sagradu ne’e, ba komunidade sira ne’ebé lao iha estrada Kapela nian, karik taka chapeo tenke hasai no hakruk molok atravesa. Kapela Ave Maria hateke ba mota Bukalimonu ho ninia espasu ne’ebé ladun luan no bele utiliza hodi hateke furak klean ne’ebé dook husi natureza Loes nian. Kapela Ave Maria mo kompleta ho ninia estrutura eskada ne’ebé hari’i hamutuk ho kapela ne’e, ho eskada oan hamutuk 99. Kapela ne’e kompleta ho Estatua 9, inklui Inan Virjen Peregrina ne’ebé ohin loron sai nu’udar Inan As no dame ba rai Timor”.

Furak tebes ba to’o iha Fatubessi hodi hakat liu eskada sira no tama iha Kapela istoriku ne’e nia laran. Agradese tebes ba inisiativa husi Institutu ne’e halo ami buka hatene ilas Inan Maria nian ne’ebé halo ona buat barak ba rai ida no ikus ami tau duni ain iha Fatubessi atu agradese Maromak ba Inan Virjen Maria nia servisu iha ami nia moris pesoal no institutu nia moris, no mos husu grasa atu fiel nafatin ba moris nu’udar sarani no relijioza FMA hodi lori foin sa’e barak besik ba Maromak hanesan mos buat ne’ebé feto raan La Patria halo.

(Noémia de Deus, FMA)