“Ema na’in rua sae ba templu atu harohan…”

( Lectio – Lc 18,9-14)

 

Ai-kanoik farizeu no publikanu ida-ne’e, Lucas de’it mak haktuir iha ninia Evanjellu, nune’e ita iha testu ida ne’ebé presiza komprende tuir teolojia evanjelista ne’e nian. Ai-kanoik farizeu no publikanu nian, maski badak, iha hanorin rua ho importánsia boot ba sarani sira, nune’e mós ba Lucas. Ba Lucas iha tema fundamentál ruma ba esperiénsia sarani, iha ne’ebé presiza klarifika ho hanorin sira, no tema rua trata iha ai-kanoik ida-ne’e, no mós iha Lucas nia Evanjellu tomak mak tema orasaun nian no tema justifikasaun nian.

1.“Nia dehan ai-kanoik ida-ne’e ba ema sira ne’ebé hanoin sira-nia an justu…” (Lc 18,9)

Uluknanai ita haree kolokasaun ai-kanoik ida-ne’e iha kapítulu 18, iha relasaun ho tema orasaun nian: “Jezús haktuir ai-kanoik ida kona-ba nesesidade atu harohan nafatin, hodi la kole” (Lc 18,1). Bainhira harohan? Nafatin, ai-kanoik juiz aat no feto-faluk ne’ebé insiste hatán (kf. Lc 18,1-8). Oinsá harohan? Hanesan ema publikanu, ai-kanoik tuirmai hatán.

Iha ai-kanoik daruak ne’e mak ita bele haree ezemplu kona-ba orasaun. Jezús hatudu atitude rua ne’ebé lahanesan iha orasaun: nia hanorin katak orasaun loloos hatudu buat ruma ne’ebé hakat liu nia; orasaun revela ita-nia modu moris nian, ita-nia relasaun ho Maromak, ho an rasik no ho maluk sira. Buat ne’e hotu ita hetan ona iha ita-nia testu nia “incipit”, introdusaun daruak: “Nia haktuir ai-kanoik ida-ne’e ba ema sira ne’ebé hanoin (verbu peítho; iha prezunsaun) nu’udar ema justu (Vulgata: in se confidebant tamquam iusti) no despreza ema seluk” (Lc 18,9). Jezús dirije ba “ema relijiozu sira”, katak ba ema fiar-na’in sira ne’ebé tanba sira kumpre lei no pratika relijiaun sira konvensidu iha sira-nia fuan katak sira ema justu iha Maromak nia oin no, kuaze nu’udar konsekuénsia imediata, sira despreza ema seluk. Komentu ba atitude ida-ne’e mak Jezús nia liafuan seluk ba farizeu sira: “Imi mosu nu’udar emaj justu iha ema sira nia oin, maibé Maromak hatene imi nia fuan. Basá buat ne’ebé iha folin boot ba ema sira, buat ne’e la folin buat ida ba Maromak” (Lc 16,15).

Jezús, tanba nia fiar-na’in ida, nia hatene didi’ak risku sira relijiaun nian, katak la to’o sai Abraão nia oan sira atu sai fiar-na’in loloos, sai justu. João Batista, ninia mestre rasik hateten ida-ne’e: “Imi buka hatudu ho hahalok katak imi hakribi duni imi nia sala. Keta hahú hateten ba imi an rasik: “Abraão mak ami nia aman”; basa ha’u dehan ba imi katak husi fatuk sira ne’e Maromak bele fó oan sira ba Abraão” (Lc 3,8). Jezús hatene katak iha barreira sira, distinsaun ne’ebé ema sira kria. Maromak de’it mak hatene ema ho kl’ean: “ema haree iha aparénsia, Na’i haree fuan” (1Sam 16,7); no Jezús rasik, tanba nia badinas ba Maromak – Evanjellu dahaat hateten –  “Nia la presiza ema sira nia sasin. Nia hatene saida mak horik iha ema nia fuan” (Jo 2,25). Jezús hatene katak iha ema fiar-na’in sira ne’ebé loloos fiar-laek, moris iha idolatria, loko an ho sira-nia fiar, maibé la halo Maromak nia hakaran: “sira dehan maibé la halo” (Mt 23,3)…

Evanjellu sira dala barak aprezenta personajen sira ne’ebé simboliza “tipu” sira, forma sira komportamentu nian, liuliu farizeu no publikanu sira. Ita haree lalais sé mak publikanu sira: publikanu sira hanesan ho feto aat (prostituta) sira, mak símbolu sala-na’in públiku sira, ema hotu haree, no ema hotu konsidera sira ema maksalak no hamoe sira, ema injustu no ema hotu odeia sira tanba sira serbisu ba koloniatista romanu sira. Sira-ne’e duni, tipu rua ne’e mak protagonista ai-kanoik nian: farizeu ida no maksalak públiku ida sae ba templu atu harohan.

Ai-kanoik ne’e fahe ba etapa prinsipál tolu, atu hatudu diferensa entre personajen rua: situasaun insiál (v. 10), ita dehan tiha ona: farizeu no publikanu; Ema na’in rua nia orasaun (vv. 11-13): situasaun finál, Jezús nia juizu kona-ba sira na’in rua (v. 14).

2. Ema farizeu nia orasaun (Lc 18,11-12)

Farizeu no publikanu, sira na’in rua hotu sae ba templu, fatin Maromak nia prezensa nian, atu tama iha komuñaun ho Nia, maibé sira na’in rua nia orasaun lahanesan liu: la to’o de’it harohan, presiza harohan ho modu ida, Jezús fó hanoin.

Farizeu hamriik, iha pozisaun seguru kona-ba an rasik, no iha nia fuan halo orasaun ida ne’ebé loloos hakarak sai hahí nian, agradesimentu nian ba Maromak. Lucas uza espresaun ‘pròs heautón’, “ho nia an rasik”, ho intensaun hatudu ambiguidade: bele refere ba farizeu nia orasaun, aprezenta nu’udar monólogu entre ninia an rasik (ko’alia ho an rasik), dirije ba nia an rasik; ka fó konotasaun hamriik ho nia an rasik, hela ketak mesak, hodi  nune’e subliña ninia separasaun husi sira seluk. Iha mane ida-ne’e, iha ninia hamriik metin, hodi foti ulun, nia la hanoin katak izolamentu husi ema seluk mak izolamentu husi Maromak.

Iha aparénsia, defaktu, nia dirije ba Maromak, hodi dehan: “Ha’u agradese ita (eucharistô soi), tanba…”. Haree didi’ak, liafuan dahuluk farizeu nian ne’e hanesan ho ida Jezús haktuir iha ninia hakilar ksolok nian: “Ha’u hahí Ita, Aman, Na’i lalehan no rai nian, basá…”. (Lc 10,21). Maibé motivasaun lahanesan liu: se Jezús hahí Aman ba ninia don sira domin nian, iha ne’e fali agradesimentu ne’e la sae ba Maromak ba Ninia hahalok ida ne’ebé nafatin “domin no fidelidade” nian, maibé, tanba ida ne’ebé harohan, ema farizeu, nia mak realiza hahalok, kumpri Lei. Liafuan sira ne’ebé haksumik virajen impresionante ida iha orasaun: farizeu troka ninia “ego” hodi foti “Maromak”, nia fatin nune’e nia fó agradese ba nia an rasik fali! S. Agostinho nota ho didi’ak: «”Nia sae atu harohan; maibé lakohi harohan ba Maromak, maibé hahí nia an rasik» (Discorsi 115,2).

Evidente katak iha orasaun ida hanesan ne’e  relasaun tomak ho Maromak la tuir dalan: bolun ba fiar sai priviléjiu ida, observasaun Lei nian garantia ida, moris iha kondisaun morál loos halo ema hanoin nia superiór liu ema seluk, konsidera nu’udar maksalak, tuir lójika laloos komparasaun nian, konfrontu nian. «Nia dehan karik: ‘hanesan ema barak’. Saida mak signifika: ‘Hanesan sira seluk’, se la’ós ‘hotu’, menus nia? ‘Ha’u – nia hateten – ema justu, ema sira seluk hotu-hotu ema maksalak» (Agostinho, Ibid.).

Farizeu ai-kanoik nian ne’e gaba an kona-ba hahalok di’ak barak, bele gaba an mós katak nia soi laran-manas estraordináriu: “Ha’u jejún semana ida dala rua” – loron daruak no loron dalimak – “no selu dízimu ba buat hotu ha’u soi”. Nia dehan lia-loos, nia hatene katak nia observa Lei pontu ida-idak, liu fali buat nesesáriu. Kona-ba jejún, ita hatene katak prátika penitensiál ida-ne’e tuir tradisaun judaika halo uitoan de’it iha tinan ida nia laran: iha loron Jom Kippur (kf. Lv 16,29-31), iha 9  Av, memória destruisaun templu nian, no karik iha okaziaun seluk (kf. Zc 8,18-19). Lae liu dala rua iha semana ida nia laran! Kona-ba selu dízimu (10 %), obrigasaun de’it ba produtór sira no ba produtu ruma de’it, liuliu, trigu, tua no mina (kf. Dt 14,22-27). Farizeu ida-ne’e, ne’ebé parese konsumidór ida, la iha obrigasaun ida-ne’e: nune’e, konserteza nia la iha devér atu fó versamentu dízimu nian ba buat hotu!

Atensaun: buat ne’ebé Jezús estigmatiza iha farizeu la’ós ninia halo hahalok di’ak, maibé faktu katak nia la hein buat ida husi Maromak. Ninia orasaun ita bele  halo ho liafuan seluk nune’e: “Maromak, ha’u agradese ita la’ós ba buat ne’ebé ita halo mai ha’u no iha ha’u, maibé ba buat ne’ebé ha’u halo tiha ona no halo ba Ita”. Problema mak nia sente isin-di’ak no la presiza médiku, nia sente justu no la presiza Maromak nia santidade, nia sente sala-laek no la presiza Ninia mizerikórdia: nia haluha tiha Eskritura rasik afirma katak ‘tzaddiq’ eh ema justu, sala dala hitu iha loron ida (kf. Pr 24,16), beibeik. Labele sura! Jezús, iha ninia hanorin fó hanoin kona-ba atitude ida-ne’e, ho liafuan klaru liu, ba ema sira ne’ebé hakarak rona Nia: “La’ós ema di’ak mak presiza médiku, maibé ema moras sira; Ha’u la mai atu bolu ema justu sira, maibé ema maksalak sira ba konversaun” (Lc 5,31-32. Jezús mós denunsia ema relijiozu sira-ne’e nia eskrúpulu sira, sira nia laran manas ba oferta templu nian, to’o fokit ruku tahan, ortelán…ninia 10%… iha vazu sira iha sira-nia uma, maibé la moris tuir justisa no mizerikórdia (kf. Lc 11,42).

Loos duni, ema sira ne’ebé hanoin sira nia an justu, agradese Maromak ba sira nia an, la hanoin katak sira presiza muda, maibé nakonu ho desprezu ba ema maksalak: sira dehan mundu ne’e korrutu no ema sira aat no labele ona kura; sira pesimista no profeta kona-ba akontesimentu susar, maibé ba ema seluk de’it; sira dehan jerasaun ohin aat liufali ida uluk, hodi la komprende katak la eziste jerasaun ida aat liu jerasaun seluk…

3. Ema publikanu nia orasaun (Lc 18,13)

Tanba sá Jezús hili ema publikanu sira nia kompañia, to’o dehan ba ema relijiozu (farizeu) sira: “Ema publikanu  sira bá uluk imi iha Maromak nia reinu” (Mt 21,31)? La’ós atu halo hakfodak eh eskandaliza ho presu baratu, maibé atu hatudu ho modu paradoksál, katak ema ne’ebé marjinalizadu eh kondenadu la’ós mak sinál manifestu kona-ba ema hotu eh ema ida-idak ninia kondisaun umana. Ita hotu sala-na’in – bainhira posivel, hodi subsubar! –, maibé Jezús komprende buat simples ida: ema maksalak públiku sira, nafatin espoin ba ema seluk ne’ebé fó kulpa ba sira, fasil liu atu hamosu dezeju ba mudansa; sira bele moris umildade rezultadu husi umillasaun sira sofre, no iha konsekuénsia sira bele iha fuan ne’ebé “arrepende no naklees” (Sal 51,19; cf. 34,19; 147,3) hodi halo sira muda iha relasaun ho Maromak, ho ema seluk no ho an rasik. Iha okaziaun ne’ebá Jezús hatutan tan katak farizeu sira hodi la aseita João nia batizmu, “sira halo Maromak nia planu folin leet de’it: (v. 33) enkuantu publikanu sira, hodi tama iha batizmu, “sira rekoñese Maromak nia justisa” (v. 34), rekoñese katak Nia de’it mak justu no bele justifika!

Pubilkanu ne’e mak ema ida ne’ebé tanba nia sala mak sala públiku, halo nia sai objetu deskonfiansa no desprezu husi ema hotu. Nia konxiente kona-ba ninia an nu’udar sala-na’in, no bele haree husi ninia komportamentu esteriór, kontráriu ba farizeu nian. Nia “para iha dook”. La barani atu hakbesik ba Maromak nia prezensa (Santo dos santos) nia “hela dook” (makróthen), hanesan oan-mane ki’ik iha ai-kanoik famozu bainhira aman haree no halai bá hasoru nia (makrán: Lc 15,20); hanesan Pedro (makróthen: Lc 22,54) no dixípulu sira seluk (makróthen: Lc 23,49) ne’ebé tuir Jezús durante ninia paixaun.

Nia “la barani foti matan ba lalehan”, maibé hakruuk, hodi koko moe ba ninia kondisaun rasik;

“nia tuku nia hirus-matan”, jestu ema halo peniténsia, hanesan ema lubun-boot iha Jezús nia mate iha krús nia oin (kf. Lc 23,48).

S. Agostinho esplika kona-ba publikanu nia pozisaun fízika, ne’ebé esprime ninia konxiénsia kona-ba ninia indignidade (la soi) iha Maromak nia oin:

«Publikanu ne’e para dook, maibé nia besik ba Maromak. Ninia remorsu hadook nia, maibé ninia fiar hakbesik nia. Publikanu para iha distánsia, maibé Na’i haree nia husi besik. Basá, maski Na’i aas maibé nia hateke ba buat simples sira, sira ne’ebé aas fali, hanesan farizeu ne’e, ‘Nia hatene husi dook’ (kf Sal 138,6) … Maibé la to’o atu nia hela dook: “nia la barani mós foti matan ba lalehan”… Ninia remorsu hanehan nia, esperansa foti nia. Rona tan mai: Nia tuku nia hirus-matan. Nia hatene katak nia merese kastigu, maibé nia hein atu simu perdaun, enkuantu nia konxiente kona-na nia salan rasik» (Discorsi 115,2).

Publikanu nia liafuan kontráriu ba ida farizeu nian, mak badak de’it: “Maromak, sadia ha’u”, “Maromak perdua ha’u ema sala-na’in”. Invokasaun ne’e mak repete beibeik iha Salmu sira: “Na’i, hodi Ita nia naran nia grasa perdua ha’u nia salan boot” (Sal 25,11); “Maromak, ita makso’in, … hasai ami no perdua ami-nia salan sira hodi ita-nia Naran” (Sal 79,9). Ita husu nafatin Maromak atu iha laran-sadia maka’as mai ita sala-na’in sira! Ita presiza tebes! Iha orasaun ne’ebé la estraga liafuan barak, iha relasaun ho Maromak, iha relasaun ho an rasik, iha relasaun ho ema seluk vítima ita-nia salan sira-nian. Salan mak ofensa hasoru ema seluk, kontráriu ba domin intelijente: ida-ne’e mak la halo Maromak kontente, halo Nia triste…

Mane ne’e nia umildade la konsiste iha hatuun an: ninia pozisaun iha eskala sosiál mak buat ne’ebé nia dehan, hanesan observasaun farizeu nian ne’e tebes duni. Nia konxiente katak nia ema sala-na’in, sente nesesidade perdaun nian no, liuliu, hatene katak nia labele reklama buat ida husi Maromak. Nia la iha buat ida atu ezije, tanba ne’e mak nia depende husi Maromak, la’ós iha nia an rasik: ita-nia mamuk mak espasu livre iha ne’ebé Maromak bele atua,  fatin mamuk nakloke ba ninia asaun; ema ne’ebé “nakonu demais ho an rasik” fali, halo Maromak labele atua…

Ida-ne’e mak Jezús nia dixernimentu: nia la hahí publikanu nia moris, hanesan mós la despreza obra sira farizeu nian, nune’e mós la husu atu atua hanesan publikanu. Iha kazu ida-ne’e vale sínteze ne’ebé Guigo I halo, monje ida ho intelijénsia boot, superiór Chartreuse nian iha metade dahuluk sékulu XII nian: «La posivel filafali ba salvasaun ba publikanu, se la’ós konfesa ho umildade buat ne’ebé farizeu reprova ho foti-an, ho orgullu» (Meditazioni 224).

4. Jezús nia julgamentu (Lc 18,14)

Jezús nia observasaun finál muda orden personajen sira-nian: “Tebes, Ha’u dehan ba imi katak ema ne’e fila ba uma loos ona, ida seluk lae – Maromak mak halo loos/justu basá nia rekoñese ninia justisa (nia mesak labele halo nia an justu!) –, basá ema ne’ebé foti an sei hatuun nia, ema ne’ebé haraik an sei foti nia”.

Fraze dadolin ikus nian, ita hetan ona iha Lc 14,11 iha finál ai-kanoik kona-ba hili fatin iha meza husi konvidadu sira nia parte, fó hanoin kona-ba Maria nia liafuan iha Magnificat: “Na’i foti ema haraik an sira” (Lc 1,52). Maibé oinsá komprende umildade? Umildade la’ós modéstia ne’ebé falsa, la hanesan ho “ha’u mínimu”: la’ós ema ne’ebé halo an ho orgullu katak nia haraik an, la’ós ida-ne’ebé “estuda nu’udar haraik an” mak Maromak foti, tanba hanesan ne’e katak repete farizeu nia atitude, husi abut kedas sala ona, katak orgullu ho máskara umildade falsa. La’ós nune’e, maibé, Maromak mak foti inisiativa atu foti ema ne’ebé rekoñese ninia salan rasik, ne’ebé adere ba realidade, ne’ebé simu husi ema seluk umillasaun sira nu’udar ai-moruk di’ak no, hodi terus ne’e hotu, persevera ho gratidaun iha Maromak nia grasa no kompaixaun, katak iha konfiansa iha Maromak, hodi sura iha ninia mizerikórdia ne’ebé bele nakfilak ita-nia frajilidade sira. Ema ne’ebé aseita umillasaun sira no iha kapasidade atu asume no lori hotu iha fiar mak tebes duni haraik an no “kiak iha espíritu” (kf. Mt 5,3). No tempu hanesan bele to’o atu rekoñese ninia salan rasik, hodi husu iha lia-loos hanesan publikanu ai-kanoik nian: “Maromak, sadia ha’u ema maksalak!” (Lc 18,13).

• Atu habadak, liuhusi figura publikanu nian Jezús hanorin ita atu haraik an iha sentidu katak: “husik Maromak simu no perdua ita, Nia ne’ebé ho nia kbiit bele tau ai-moruk no kura ita-nia frakeza sira;
• La lakon tempu atu hateke ba li’ur, hodi hafuhu ho matan aat ema seluk nia falla sira;
• Vijilante kona-ba an rasik, hodi aseita ita-nia kondisaun sira sala-na’in nian, ema sira ne’ebé “la halo di’ak ne’ebé sira hakarak, maibé aat ne’ebé sira lakohi” (cf. Rm 7,19).

Konkluzaun

Padre ida rai-fuik maran nian hateten:

Ema ne’ebé rekoñese ninia salan rasik boot liu fali ema ne’ebé halo atu mate sira moris hi’as; no ema ne’ebé hatene konfesa nia salan rasik ba Na’i no ba maun-alin sira boot liu fali ema ne’ebé halo milagre sira  bainhira serví ema seluk.

Loos duni, milagre loloos, intelijénsia husi intelijénsia hotu mak rekoñese no konfesa salan rasik: ita mak publikanu sira!

Halo nune’e ita sei komprende katak subar eh tau máskara ba salan rasik mak kolen kiak ida no folin-laek, karik haka’as an, ho hanoin di’ak atu harii rate rasik, rate ne’ebé mutin (kf. Mt 23,27). Natón de’it atu rekoñese ho modu konxiente salan rasik hasoru domin, atu deskobre katak Maromak iha ona ne’ebá no husu ita atu aseita de’it katak Nia taka ita-nia salan sira ho Ninia mizerikórdia rohan-laek.

Iha ita-nia ternura, oh Maromak,
rona ami-nia orasaun
no haraik dame ba ema hotu
ne’ebé konfesa sira-nia mizéria:
bainhira ami-nia konxiénsia akuza ami ho salan,
Ita-nia mizerikórdia,
boot liu ami-nia konxiénsia,
asegura ami Ita-nia perdaun
iha Jezús Kristu ita Oan,
ami Na’i no Makso’in,
ne’ebé moris ohin no ba nafatin.

 

Enzo Bianchi – Tradusaun JG