Biblista Gianfranco Ravasi gia ita atu deskobre figura ida ne’ebé notavel entre Jezús nia dixípulu sira nia leet, autór Evanjellu dahaat nian, testi ida karakteriza ho linguajen teolójiku finu liu, maski João mak peskadór ida, hanesan nia maun-alin Simão Pedro no André.

Kona-ba Apóstolu João (naran ebraiku ne’ebé signifika :Na’i haraik nia grasa) Evanjellu sira dehan ninia família: nia aman Zebedeo, nia maun Tiago; profisaun peskadór, ka membru sosiedade familiár peska nian iha-ne’ebé kolabora mós maun-alin na’in rua seluk, Simão Pedro no André. Ninia vokasaun akontese iha ambiente serbisu nian no husi momentu ne’ebá Jezús bolu João iha grupu ki’ik-oan sasin-na’in privilejiadu sira inklui Pedro no Tiago. Sira mak ho modu ezkluzivu asiste Jairo nia oan-feto nia moris-hi’as, transfigurasaun, orasaun iha To’os Oliveiras.

Kristu tau mós naran bolu nian ba maun-alin na’in rua, João no Tiago, Boanerghes, “rai-tarutu nia oan sira”, baibain liga ho sira-nia karákter maka’as maibé karik presiza konsidera  iha nia sentidu pozitivu, basá rai-tarutu iha Bíblia mak símbolu Maromak nia lian kbiit-na’in: nune’e, sira iha knaar atu fó sasin ho forsa no autoridade Liafuan Maromak nian. João mosu iha Apóstolu sira-nia Hahalok, dalabarak iha ligasaun ho Pedro, no ho misaun evanjelizadór nian. Paulo fali, tau nia entre “koluna sira” Kreda-Inan Jerusalém nian, hamutuk ho Pedro no Tiago “Na’i nia alin”. Iha sínteze ita bele dehan katak João mak figura ho distinsaun aas iha koléjiu apostóliku Na’in Sanulu-Resin-Rua nia latan.

Nu’udar figura “dixípulu ne’ebé Jezús hadomi” merese konsiderasaun ketak ida: nia tama iha senáriu Evanjellu nian iha parte ikus de’it, bainhira atu kumpre ona “oras’ paixaun, mate no glorifikasaun paskal Kristu nian. Iha konvikaun tradisionál katak ne’e mak autoretratu apóstolu João rasik nian. Maibé, iha difikuldade ida: “dixípulu Na’i hadomi” ne’e, hanaran mós “dixípulu ida seluk (relasiona ho Pedro), deakordu ho narrasaun evanjellu nian rasik, “amlulik boot hatene nia”. Oinsá mak bele akontese peskadór ida Galileia nian, maski nia  halo-parte ba empreza peska rasik? Maski nune’e tentativa sira seluk identifikasaun nian rezulta imposivel. Tan ne’e ita sei tuir liña tradisionál ne’ebé buka tau hamutuk João nia knesan/oin ho ida “dixípulu ne’ebé Na’i hadomi” ne’ebé “sadere nia ulun ba Jezús  nia hirus-matan”. Karik bele mós hanoin ba esklaresimentu adisionál hodi refere ba istória kompleksa redasaun Evanjellu dahaat nian.

Ita ba konsentra iha hakerek ne’ebé atribui ba João no marka ho símbolu manu-makikit, bazeia ba atribuisaun tradisionál ba evanjelista na’in haat ho balada moris sira Apokalipse nian. Evanjellu kompostu husi liafuan-gregu 15.416 no versíkulu di 879 (datoluk tuir nia naruk depoizde Lucas no Mateus), Evanjellu ne’e iha karakterístika linguajen teolójiku finu liu, to’o hetan definisaun “Evanjellu espirituál”. Defaktu, iha nia pájina sira uza liafuan/termu sira ho signifikadu espesífiku sira. Nune’e “lia-loos” mak revelasaun ne’ebé Kristu oferese; “sinál sira” no “obra sira” mak milagre sira (no evanjelista dahaat hili sinál hitu orijinál liu no emblemátiku); “oras” ho modu exelente mak, hanesan dehan ona, Kristu nia mate no moris-hi’as, define mós nu’udar “ezaltasaun” no “glorifikasaun”. Vokabuláriu prosesuál ne’ebé uza atu deskreve Kristu nia konfrontu ho buat aat mós vokabuláriu nakonu: “sasin, justisa, tesi-lia/julgamentu, Paráklitu (katak defensór)  no seluk tan. Liafuan ka termu sira João fó folin mós mak “domin, hadomi, koñese/hatene, moris, mundu, hela-horik, roman, Ha’u mak Ha’u (títulu divinu ne’ebé atribui ba Kristu)”. Ne’e duni, parese katak obra ne’e mak rezultadu elaborasaun halo ho kuidadu, ikus ba Evanjellu sira seluk, no koloka iha sékulu I nia rohan, karik iha área Ázia Menór nian, iha-ne’ebé buras komunidade sira ne’ebé iha nu’udar referénsia Apóstolu João nia pregasaun.

Estudiozu sira tenta hakle’an hakerek ne’e ninia hahú, hodi propoin rekonstrusaun kompleksa liu. Konserteza baze ba Evanjellu dahaat mak apóstolu rasik nia sasin ne’ebé partilla Jezús nia vida públika husi pontudevista privilejiadu ida. Nia mak loke dalan, liuhsui ninia liafuan sira, ba hakerek ida ne’ebé karik hetan tulun husi editór kualifikadu ida ne’ebé kompoin Evanjellu bazeia ba sasin orál, maibé mós ho ninia esperiénsia, ninia preparasaun espirituál no kulturál, ninia matenek literária. Ba estudiozu balun karik nia mak “dixípulu ne’ebé Na’i hadomi” liga ho João. Oinsá karik bá, Evanjellu dahaat hatudu, lahó dúvida, obra ida ho formasaun progresiva, no loos duni, ita hetan parte finál rua ne’ebé la hanesan, sinál katak iha “re-edisaun” ikus. Iha ninia totalidade, Evanjellu João nian revela ninia sintetizasaun no ninia identidade teolójika rasik momoos. Tanba ne’e, mak tradisaun sira ne’ebé ezalta Jezús nia diskursu boboot sira iha pájina sira-ne’e, fó folin boot;  milagre sira, “sinál sira” mistériu kle’an Kristu nian, narrasaun boboot Paixaun nian ne’ebé haree kúus nu’udar tronu glória Redentór nian; prólogu ne’ebé labele haluha no furak liu iha-ne’ebé selebra Liafuan nia enkarnasaun; Jezús nia enkontru sira ho personajen sira ne’ebé reprezenta modelu sira seluk moris nian, hanesan Nocodemos ka Samaritana; tema ne’ebé dehan tiha ona domin nian no seluk tan.

La’os lahó razaun mak hakerek-na’in kristaun boot ida sékulu III nian, Orígenes afirma: “Ai-funan Sagrada Eskritura tomak nian mak Evanjellu no ai-funan Evanjellu nian mak Evanjellu ne’ebé tranzmite mai ita husi João, ne’ebé ninia sentidu kle’an no haksumik, la iha ema ida bele kapta ho modu kompletu”. Tanba konsiderasaun fó ba João, apóstolu, nu’udar hun ba tradisuan ekleziál, pastorál no teolójika ida, obra sira seluk Testamentu Foun nian mós atribui mós ba nia. Husi sorin ida, iha Surat tolu João nian (ida uluk, mak tratadu furak ida kona-ba fiar no domin, rua seluk mak tipu nota badak nian); husi sorin seluk, ita iha obra-prima Apokalipse nian, maibé obra ne’e iha karakterístika sira rasik ne’ebé halo sai autónoma.

Maibé iha tradisaun populár ne’ebé moris liu kona-ba João bazeia ba testu apókrifu sira no lenda sira. Tuir istória sira-ne’e, durante persegisaun Domiciano nian, sira lori João husi Éfeso ba Roma iha-ne’ebé, iha Porta Latina, sira hatama nia iha sanan nakonu ho mina nakali nia laran, no nia sai lahó kanek ida. Hafoin sira lori nia ba prizaun iha rai-nusa Patmos nian  iha Egeu, iha ne’ebá nia hakerek Apokalipse. Husi ne’ebá, muda tiha ba Éfeso, nia konverte filózofu dia no, badae sira osan-mean/mutin nian sidade ne’e nian – tan halo ex-votu ba maromak Artemide – obriga nia atu hemu kalix ida venenu nian, no João ho sinál krús purifika tiha hodi hasai husi kálix samea ida.  Sira atribui ba nia moris-hi’as husi mate, milagre no diskursu sira no ninia figura tama ho modu triunfante iha istória teolojia no piedade populár nian, foti nia nu’udar “virjen” no “teólogu”. Sekuénsia ikonegráfika naruk ida akompaña S. João iha sékulu sira nia laran: enkuantu iha Oriente íkone sira aprezenta nia nu’udar katuas, ulun-molik no ho hasan-rahun naruk, Osidente medievál prefere nia foin-sa’e no lahó hasan-rahun. Maski nune’e, ninia Evanjellu sai fitun-gia kona-ba ninia prezensa iha istória kristianizmu nian ne’ebé festeja nia iha 27 Dezembru. Festa nia data iha ligasaun ho Natál ne’ebé nia ezalta iha meditasaun kona-ba Enkarnasaun ne’ebé mosu iha ninia pájina sira. Patriarka gregu-ortodoksu Atenágoras deklara: «João mak orijen ba ita-nia espiritualidade aas liu. Hanesan nia, “silensiozu sira” koñese dalan misteriozu interkámbiu fuan sira-nian, invoka João nia prezensa, no sira-nia fuan sai lakan».

(Gianfranco Ravasi)