Ami propoin leitura foti husi Vita di San Giovanni Bosco, ne’ebé Don G.B. Lemoyne (ed. SEI, v. I, p 484 e ss.) mak hakerek. Iha-ne’ebá haktuir moras epidemia kólera ne’ebé ataka Torino iha 1854. Nia bele sai reflesaun ne’ebé fó estímulu iha ita-nia tempu ho pandemia ne’e.

 

Loron tuirmai, 15 [1853] festa Maria Santíssima, foti sa’e ba Lalehan, Don Alasonatti inaugura ninia ministériu saserdotál iha Valdoco hodi asiste ema moras kólera ida. Ba semana rua, iha Torino, kólera mosu! Don Bosco fó sai tiha ona antes. Husi kedas fulan Maiu nia dehan tiha ona ho klaru ba foin-sa’e sira katak kólera sei mai iha Torino no nia sei oho no hatutan:  – Imi hakmatek bá: se imi halo tuir buat ne’ebé ha’u dehan bai mi, imi sei salva husi susar ne’e. – Saida mak ami tenke halo? – foin-sa’e sira husu ba nia. – Uluknanai moris iha Maromak nia grasa; tara iha kakorok medalla ida Maria Santíssima nian ne’ebé ha’u see benze no sei fó ba imi ida-idak no ho motivu ne’e loroloron resita Ami Aman, Ave Maria, Glória ida ho Oremus S.Luigi nian no ho jakulatória: “Ab omni malo libera nos, Domine [husi aat hotu hasai ami, Na’i]. Ne’e mak kofnfirma ida kona-ba prátika piedade hahú tinan ida molok moras ne’e mosu.

Morbus-Kólera, depois de halo viajen liu husi munisípiu oioin, invade mós Liguria no Piemonte. Iha loron dahuluk sira infesaun nian, tuir númeru barak ne’ebé kona moras ne’e, nune’e mós barak sira ne’ebé mak mate; kona kazu atus ida mate nain neennulu. Hanoin tok, mosu dezánimu jerál tan komérsiu ne’ebé para, loja sira ne’ebé taka, ema barak ne’ebé halai husi sentru invazaun nian. Ta’uk ne’e sai boot tan la hatene ai-moruk ida ba moras ne’e no perzuasaun katak moras ne’e la’ós de’it epidémiku maibé mós kontajiozu. Iha povu klase ki’ik aumenta ho prekonseitu katak doutór sira fó ba moras sira aimoruk hemu ho venenu, iha Torino hanaran acquetta, ho objetivu atu halo sira mate lalais liu nune’e fasil liu hasees perigu ba an rasik no ba ema seluk.

Iha 25 jullu, bainhira fó sai kazu dahuluk iha Torino, Ministru fó norma prekausaun nian ba Vigáriu jerál sira, atu Kleru sira bá fó tulun ba autoridade sivíl sira hodi halo tuir orden ne’ebé fó sai. Paróku sira halo tuir, Kleru sira dehan prontu, no relijiozu sira husi S.Camilo,  Capuchinhos, Dominicanos, Oblatos de Maria sira oferese an atu fó asisténsia ba ema moras kólera sira. Munisípiu ne’e rasik bainhira moras ne’e mosu, fó ezemplu piedade ne’ebé di’ak liu. Hafoin foti ona medidade sanitária sira ne’ebé presiza, sira hakarak husu tulun ba Liurau-Feto Lalehan nian no fó orden atu iha funsaun relijioza ida iha Santuáriu Maria Santissima Konsoladora iha dadeer 3 Agostu; no ba ida-ne’e, hamutuk ho sarani lubun boot, hola mós parte reprezentante espesiál husi Kámara Munsipál. Administradór fó komunikasaun ba Autoridade Kreda nian ho liafuan dignu sira-ne’e: Konsellu delegadu, ne’ebé interpreta populasaun nia votu iha kapitál ne’e, iha eventu ida iha-ne’ebé ta’uk ho invazaun husi kólera aziátika, ohin dadeer asiste Missa, tuir kedas ho bensan, iha Kreda Beata Virjen Konsoladora nian, hodi harohan ba ninia protesaun”. No Beta Virjen la hewai harohan ida-ne’e, atu moras aat, kontra espetativa hotu, ataka menus iha Torino, liufali sidade no nasaun sira seluk Europa nian, iha Itália rasik no iha Piemonte ne’e.

Maski nune’e, loron ba loron kazu sira sa’e husi 10 ba 20, ba 30 no hafoin ba to’o 50 no 60. Husi loron 1 Agostu to’o 21 Novembru iha sidade nia ninin sira no iha territórriu iha besik kazu 2500 no vítima 1400. Rejiaun ne’ebe terus liu mak Valdocco, iha-ne’ebé parókia Bolgo Dora de’it iha fulan ida ema 800 ne’ebé kona no mate 500. Besik Oratóriu iha família oioin, la’os de’it rahun, maibé rahun totál. Iha Filipe, Moretta, Bellezza no iha Bar Cuor d’oro, katak iha uma sira besik Oratóriu, iha tempu badak liu mate liu ema na’in haatnulu.

Bainhira notisia ne’e habelar katak moras ne’e komesa hada’et, veneravel mós hatudu nia-an nu’udar aman ne’ebe hadomi liu. Atu la tenta Na’i, nia uza meiuhotu prekausaun nian ho kuidadu, sujere husi prudénsia, no husi arte; no nia haruka hamoos lokál, hadi’ak luartu sira, hamenus númeru sira kama nian iha dormitóriu sira no hadia hahán sira, hodi hasai osan barak liu. Maibé la satisfeitu ho provizaun sira rai nian, nia haka’as an ho fuan tomak ba seluk ne’ebé efikás liután. Husi loron dahuluk sira perigu nian, hodi hakneak iha Altár oin, nia halo orasaun ida-ne’e ba Na’i: “Ha’- nia Maromak, baku bibi-atan maibé salva bibi nurak sira”; no hodi dirije ba Beatíssima Virjen nia hatutan: “Maria, Ita mak inan ne’ebé nakonu ho domin no kbiit-na’in;  Prezerva mai ha’u oan doben sira-neem se karik Na’i hakarak vítim aida husi ami, ha’u mak ne’e prontu atu mate, bainhira no oinsá Nia hakarak”.

Sábadu 5 Agostu, festa Na’i-Feto Neve nian, nia halibur haleu nia sira ne’ebé moras, no hodi hato’o katak moras aat ninia aparisaun, niahameno ba hotu-hotu sobriedade, temperansa. Hakmatek espíritu nian no aten-brani, no hamutuk konfiansa iha Maria Santíssima, no konfisaun di’ak ida no santa komuñaun. “Kauza  ba mate – nia hatutan – mak konserteza salan. Se imi hotu tau imi-nia an iha Maromak nia grasa no imi la halo sala boot ida, ha’u asegura ba imi katak la iha ema ida entre imi sei kona kólera; maibé  se ema ruma sai inimigu ulun toos  ba Maromak, no buat nee’bé aat liután, barani ofende nia maka’as, husi momentu ne’ebá ha’u labele sai garantia nein ba nia nein ba ema seluk iha Uma ne’e”.

Imposivel atu esprime efeitu ne’ebé liafuan sira-ne’e hamosu iha foin-sa’e sira. Parte kalan ne’e nian, parte aban nian, hotu-hotu halo kompetisaun atu hakbesik ba Sakramentu sira no sira-nia komportamentu husi loron ne’ebá sai ezemplár, halo atu lakohi iha di’ak liu fali ne’e. Kalan-kalan barak makbá hasoru Veneravel atu hato’o sira-nia konfuzaun ka hato’o sira nia falta ki’ik-oan loron nian, nune’e Don Bosco tenke hela oras ida no dalaruma liu atu rona sira ida no ida seluk, hodi asegura, fó korajen no konsola.

Hodi nune’e, nia fó an romak ho saran an eróika ba ema sira ne’ebé kona peste. Mamá Magarida, ne’ebé iha akontesimentu oioin hatudu preokupasaun ba nia oan nia moris, deklara karak nia iha devér atu enfrenta perigu. Munisípiu loke ona ospitál ruma atu halibur ema moras kólera sira, ne’ebé la iha meiu  sira asiténsia no kura nian iha uma rasik. Ospitál rua ne’e harii ho urjente iha Borgo S. Donato, ne’ebé iha tempu ne’ebá halo parte ba parókia Borgo Dora; no ida seluk tau iha-ne’ebé iha Ritiro si San Pietro no iha uma ida besik ba nia, no ba ospitál ida-ne’e, entrega asistésnia espirituál ba Don Bosco.

Maibé fasil ba Munisípiu loke ospitál sira, difisil atu buka ema sira, maski ho saláriu, ne’ebé hakarak fó an atu serví ema moras sira, iha ospitál sira nune’e mós iha uma privadu sira. Ema sira ne’ebé barani liu mós, tan ta’uk atu kona moras, sira lakohi atu tau sira-nia moris iha risku. Hasoru falta ne’e, ideia brani ida mosu iha Santu nia hanoin. Laran sadia haree ba abandonu estremu ne’ebé ema moras kólera barak iha bá, nia halibur ninia foin-sa’e sira, haktuir estadu mizéria nian ne’ebé sira iha, hahí hahalok karidade boot atu konsagra an ba sira-nia kmaan, nia dehan katak Divinu Salvadór asegura servisu hotu  halo ba ema moras halo ba Nia an rasik; nia hatutan katak iha epidemia hotu nune’e mós iha peste sira senpre iha sarani laran-luak sira ne’ebé dezafia mate iha ema moras peste sira nia sorin, tanba Administradór hameno atu iha enfermeiru no asistente sira, no nia no doben Don Alasonatti no amlulik sira seluk fó an  ona, nia remata hodi esprime ninia dezeju boot atu sira ruma sai maluk iha obra mizerikórdia ida-ne’e. Foin-sa’e sira hotu rona relijiozamente konvite ne’ no, no hodi hatudu sira an nu’udar oan dignu ba aman ne’e, sira na’in sanulu-resin-haatfó kedas naran atu entrega ba komisaun sanitária, no na’in tolunulu seluk iha loron balun de’it tuir kedas sira-nia ezemplu.

Ema ne’ebé konsidera ta’uk maka’as ne’ebé domina espíritu sira no reflete kona-ba juventude nia timidés naturál, labele la admira Don Bosco nia oan sira-ne’e nia impulsu eróiku, ne’ebe tanis konsolasaun nian no fó tiha ba sira regra ruma atu preokupasaun komún sai nu’udar vantajen ba sira-ne’ebé kona aat terrivel ne’e nia isin no klamar, nia dudu sira ba obra piedoza ne’e. Bainhira  ema hatene tiha katak foin-sa’e sira Oratóriu nian konsagra an ba  emprendimentu boot ne’e, pedidu atu iha sira multiplika maka’as to’o halo labele kumpri tuir oráriu ida. Loron no kalan haneasan Don Bosco, sira mós iha movimentu. Iha loron ruma, sira iha de’it tempu atu tun ba Valdocco atu foti paun pedasu ida no dala ruma sira forsadu atu han de’it iha ema moras kólera sira nia uma; basá se iha inísiu sira la falta atu respeita regra sira, tuir mai sira hanoin mak sira-nia ema moras sira, hodi husik kuidade ba an rasik ba Divina Providénsia. Don Bosco ninia serbisu nune’e mós alunu sira Oratóriu nian la’ós de’it pesoál; maibé, maski sira kiak, sira bele mós sustenta materialmente ba ema moras barak. Bainhira akontese katak ema moras falta lensól, kobertór eh kamiza, sira halai ba mamá Margarida no feto karidade-na’in ne’e pronta kedas atu fó sasán sira tuir nesesidade.

Lalais de’it, nakonu ho laran-luak, nia la iha tan buat ida selae buat ne’ebé nia hatais; iha kondisaun nune’e mak enfermeiru foin-sa’e ida halai ba haktuir ba Margarida laran-di’ak ne;e, oinsá ema moras kiak ida, ne’ebé kona moras aat kólera, toba iha kama kiak ida lahó lensól. Ho ansiedade nia buka no la hetan buat ida se la’ós toalla meza nian: – Foti no halai! Margarida hakilar lalais; ita la iha tan buat seluk! Maibé mai  ida tan husu tan buat ruma; no saida mak feto kompara-laek ne’e halo? Nia semo atu foti toalla meza altár nian, amise, batina ida, no ho Don Bosco nia lisensa fó nu’udar esmola objetu sira kreda nian mós. No ne’e la’ós profanasaun ida, maibé hahalok karidade estraordinária, basá hena benzidu sira-ne’e taka Jezús nia isin tanan sira iha ema moras kólera nia isin!