1. Maria “foho” kontemplasaun nian

Istória Israel nian hanorin katak Maromak hili atu hatudu an iha foho sira, hanesan Horeb (Ex 3,1-5) ka Sinai (Ex 19, 2) ka foho-oan Siaun, iha-ne’ebé iha loron ikus sei edifika Na’inia templu (Is 2,2; Zc 8,3). Jezús mós hadomi foho sira no hili foho atu proklama “Rahun-Di’ak sira” (Mt 5, 1-12), nomeia Apóstolu sira (Mc 3,13), transfigura an (Mt 17,1-8), kumpre mistériu paskál mate no moris-hi’as (Mt 27, 33), no sa’e ba Aman (Mt 28, 19; At 1,12).  Liturjia “kristolojiza” foho bainhira harohan ba Aman atu halo sarani sira to’o “ho ksolok iha foho santu, Kristu Jezús”. Hodi la nega konsentrasaun teolójika ida-ne’e, Padre ruma Kreda nian aplika mós ba Theotokos (Maromak nia Inan) símbolu foho nian. Bispu Severo (†538) husi Antioquia mak, karik ida dahuluk atu halo transpozisaun ida-ne’e, iha-ne’ebé hodi dirije ba Maria, nia afirma katak Maromak “manifesta ninia vinda iha dame, laran-di’ak no laran-sadia iha ó, oh Maria, nu’udar foho espirituál. Tanba ne’e nia fó bensa ba foho ida-ne’e no hasantu nia ho Espíritu Santu ne’ebé tun ba nia”. Iha sintonia autór seluk iha parte Mediterráneu nian ko’alia kona-ba ida-ne’e: Teodósio husi Alexandria (†566), Modesto husi Jerusalém (†634), Máximo, Konfesór (†662), Germano husi Constantinópole (†733), André husi Creta (†740), Giovanni Damasceno (†749), Teodoro Studita (†826). Tema ne’e fila fali iha Gregório Magno (†604) nia testu importante ida tanba iha ne’ebá iha dezenvolvimentu aas liu kona-ba simbolojia foho nian: «Ho foho ne’e nia naran ita bele hanaran beatíssima Virjen Maria Maromak nia Inan. Sín, foho, tanba dignidade ninia eleisaun nian ne’ebé supera kompletamente tutun hotu nia altura kriatura ida nian, ne’ebé Maromak hili. Maria mak foho sublime, tanba, atu ko’us Maromak nia Liafuan rohan-laek iha nia knotak, nia hari’i tutun meresimentu nian iha koru Anju sira nia leten to’o iha divindade nia oin. Isaías, hodi hahi’i dignidade boot foho ne’e nian, hateten: “Iha loron sira nia rohan, Na’i nia foho sei hasae iha foho hotu nia tutun” (Is 2, 2). Foho ne’e hatuur iha foho seluk nia tutun, tanba Maria nia altura nabilan maka’as liu Santu sira hotu. Basá, nu’udar foho hatudu altura, nune’e templu hatudu horik-fatin».

Foho no templu mak nia ne’ebé, nabilan ho meresimentu ne’ebé labele tanesan, prepara ba Maromak nia Oan-Mane Mesak, knotak santu ida atu nia hamahan an. Maria, sei la sai foho aas liu foho sira hotu, se divindade fekunda la hasae nia iha altura ida-ne’e, aas liu Anju sira. Aleinde ne’e, nia la sai Na’i nia templu, se Liafuan nia divindade la tun ba ninia knotak atu assume umanidade. Maria, tebes duni, hanaran foho Efraim nian, hodi divindade ninia moris hasae tiha ninia dignidade, oan sanak maran sira ema nia kondisaun nian, sai matak fali.  Nia, ne’ebé ho ninia divindade nia kbiit kria Anju sira, assume forma ema nian iha isin husi kriatura kmanek ida.

 

2. Maria, modelu kontemplativu sira-nian

Saun Gregório tau hamutuk liña eleisaun Maria nian nu’udar Maromak nia inan (planu biolójiku) no ida ne’ebé subliña konsekuénsia santidade aas nian (planu espirituál). Durante tinan ba tinan iha Kreda destaka sentidu místiku ne’ebé halo Maria “foho sublime”, modelu kontemplativu sira-nian, ka makhorik misionáriu sira-nian ne’ebé haruka ba haklaken Evanjellu iha mundu. Saun Luís Maria de Montfort (†1716) tau nia an iha perspetiva ida-ne’e, iha ninia orasaun famoza ne’ebé aprezenta Maria nu’udar “Maromak nia foho”, fatin hili nanis ba Liafuan nia Enkarnasaun, tutun santidade nian ne’ebé hasa’e ba Maromak, ambiente apropriadu ba formasaun sarani no ba transformasaun iha Kristu, basá nia halo atu asimila espíritu “Rahun-Di’ak sira-nian no moris mistériu ne’ebé  Na’i Makso’ik kumpri iha foho leten. Ita presiza sita ho modu integrál testu “Monfort” nian atu leitór sira la lakon kontaktu diretu ho Santu ne’e nia esperiénsia haktuir iha orasaun ba Espíritu:

«Ita de’it, liurai lalehan nian no liurai liurai sira nian, haketak misionáriu sira husi ema lubun boot nune’e mós liurai sira. Ita halo sira mutin liu neve Selmon nian, Maromak nia foho, rai fertil no buras, sólida no kompakta, iha-ne’ebé Maromak hoadmirasaun  haksolok, horik no hela ba nafatin. Na’i, Maromak lia-loos nian, sé mak foho misterioza ne’ebé Ita hatudu buat kmanek wain, se la’ós Maria, Ita-nia Espoza doben? Nia mak foho ne’ebé Ita hari’i iha foho aas liu nia tutun (Is 2, 2), ninia fundamentu sira iha foho santu (kf. Sal 87,1). Rahun-di’ak, rahun-diak tebes amlulik sira ne’ebé Ita hili nanis no destina atu horik ho Ita iha foho fertil no santa ne’e. Iha ne’e sira sei sai liurai ba nafatin ho dezapegu husi rai no ho elevasaun ba Maromak. Sira sei sai mutuin liu neve, basá kesi an ba Maria, Ita-nia espoza furak totalmente, pura no sala-laek. Sira sei sai riku ho maho-been husi lalehan no husi rai ninia abundánsia (kf. Gen 27, 28), ho bensan temporál no rohan-laek ne’ebé nakonu iha Maria. Husi foho ne’e nia tutun, hanesan Moisés, ho sira-nia orasaun maka’as sira sei hana ho rama funu-faluk sira atu hamonu sira ka konverte sira (kf. Es 17, 8-13). Iha Maromak nia foho ne’e sira sei aprende husi Jezús Kristu rasik nia futar ibun, ne’ebé horik nafatin iha foho ne’e, signifikadu Rahun-Di’ak ualo nian. Iha Maromak nia foho ne’e sira sei nakfilak an ho Kristu hanesan iha Tabor, sei mate ho Nia hanesan iha Kalváriu, sei sae ba Lalehan ho Nia hanesan iha Foho Oliveiras».

Peregrinu sira ne’ebé bá Na’i-Feto nia Santuáriu sei aprende atu hakat husi orasaun ba Maria ba orasaun meditativa ho nia no haree nia konsentra an tomak iha nia Oan, “hodi adora no adere” ba Nia. Pasajen ida-ne’e iha importánsia teolójika no espirituál boot, basá tau hamutuk ligasaun afetiva ba Nia, ita-nia Inan iha orden grasa nian (ne’ebé iha prioridade pedagójika ida) ho inspirasaun tuir Maria nia ezemplu ne’ebé iha primadu valoriál/asiolójiku.

3. Dimensaun kontemplativa moris nian

Ita moris iha tempu ida komplikasaun nian. Moris sai difisil ba beibeik: funu difisil atu defende buat ne’ebé iha importánsia aas liu buat hotu: onestidade konxiénsia nian, liberdade interiór, gostu ba buat simples sira, ksolok orasaun no fraternidade nian. Ita-nia sékulu, define nu’udar idade ansiedade nian, moras ida prodús husi ritmu vertijinozu moris sosiál nian no husi laran-triste ne’ebé rezulta husi hakarak ka buka maka’as atu iha buat barak, presiza rekupera valór esensiál: buat ne’ebé kardeál Carlo Maria Martini hanaran “dimensaun kontemplativa moris nian”. Ema teknolójiku, mout iha ritmu dadulas atividade nian no atua iha kultura ida ne’ebé mensajen sira laloran sonora rádiu no televizaun nian ka tela navegasaun Internet nian mai naba-naban, sente nesesidade atu hetan oaze hakmatek nian ida, atu rezerva segmentu ida kontemplasaun nian, baluk ida eternidade nian iha tempu. Iha kultura ida ne’ebé nafatin hetan ameasa husi gossip no dispersaun, até lia-bosok no korrupsaun, mane no feto sira ohin nian sente ezijénsia atu liga pasadu ho prezente liuhusi memória mizerikórdia nian. Ho tempu ne’ebé bá oin, “ida-idak bele sai instante kualifikadu ida” (K. Barth). No kualidade moris nian ida-ne’e iha-ne’ebé ida-idak hetan nia an rasik no relasaun tranxendente ho Kriadór, katak ninia an ne’ebé hakarak hasoru Maromak moris nian, nesesária atu evita sai estrañu ka manipuladu husi mass media no sira ne’ebé uza forsa perzuasaun ho modu okultu.

4. Iha kontemplasaun, hanesan Maria

Kontempla mai husi liafuan ‘cum’ no ‘templum’, implika komuñaun no espasu sagradu: katak hateke kleur no ho admirasaun ba mundu, templu Maromak nian. Teilhard de Chardin fó hanoin katak mundu mak “ambiente divinu”: la lori de’it ain-fatin “Pessoa Trindade” nian, maibé sai espasu alargadu ba santifikasaun rasik. Dualizmu lori ba konsekuénsia moris oin rua ba Sarani leigu sira: ida sagradu kultu nian no ida profana serbisu nian. Teilhard rezolve problema kona-ba “naha patraun na’in rua” evanjéliku no tradisionál (kf. Mt 6,24) hodi propoin “komuñaun ho Maromak liuhusi rai”. Labele konsidera Maromak no mundu nu’udar opozisaun, hanesan sagradu no profanu (sala de’it mak profanu), basá hodi Kriasaun nia kbiit no liuliu hodi Enkarnasaun nian, la iha buat ida profanu, iha rai ne’e, ba ema ne’ebé hatene haree. Iha kontráriu, buat hotu sagradu ba ema ne’ebé hatene distinge, iha kriatura ida-idak, partíkula katak nia eleitu/a no iha nia iha atrasaun ba Kristu ne’ebé hein atu to’o iha realizasaun. Ho Maromak nia tulun, presiza rekoñese korrelasaun, fízika mós, ne’ebé liga ita-nia serbisu ba Reinu Lalehan nia edifikasaun […] no, hodi sai husi Kreda atu bá iha sidade ne’ebé tarutu boot, ita iha sei sente katak iha moris iha Maromak. Moris nune’e hatudu katak kontemplasaun la’ós halai sees ne’ebé halo ita dook ka estrañu, maibé komponente ida asaun nian, maski nafatin presiza iha nesesidade atu rezerva espasu ida maizumenus luan, tuir ida-idak nia vokasaun, ba “enkontru ho Maromak”. Momentu ne’e la’ós atu halo reflesaun ho ideia abstrata sira, maibé atu realiza reflesaun domin nian kona-ba esperiénsia Maromak nian iha istória salvasaun no iha istória pesoál no ekleziál. Ohin loron presiza hametin liután konviksaun katak kontemplasaun la’ós “hortus conclusus” (jardim fechado) rezerva ba mane no feto konventu nian, maibé atitude indispensavel no prerogativa esensiál ba sarani sira ne’ebé la’o iha lurón sira mundu nian. Ita nota iha istória Salvasaun, evolusaun ida iha-ne’ebé Maromak nia prezensa iha mundu hakat husi vizaun universál ba konsentrasaun kualitativa. Iha inísiu sentidu relijiozu ne’ebé la para atu buras, haree Maromak prezente iha lalehan no rai, iha rai-tarutu no rai-lakan, iha foho no iha ai-hun boboot sira. Hafoin fatin prezensa nian mak templu Salomaun nian, maski Israelita sira komprende katak fatin ne’e labele hakohak Na’i Kbiit-Na’in no Rohan-laek iha nia laran (kf. Is 66, 1-2). Ikus nian, Maromak lori ba oin umanizasaun no interiorizasaun ninia prezensa nian: liuhusi ninia Espíritu prezente iha ema sira nia fuan (Ez 36, 26-27; Jer 31, 33). Promesa ne’e realiza ho modu evidente iha feto ida: iha Virjen Nazaré nian, iha-ne’ebé Espíritu ne’ebé Maromak leten aas bá, haruka atu nia sai templu Paráklitu nian no Liafuan halo an ba ema nia inan (kf. Lc 1, 31-35). Tuir ida-nee, komunidade sarani tomak sai “Maromak nia templu”, ne’ebé Espíritu horik bá (kf. 1Cor 3, 16-17). Maibé, templu definitivu mak Kristu (kf. Jo 2, 19-21), basá nia kumpri ho modu aas liu funsaun Santuáriu nian nu’udar fatin enkontru nian ho Maromak. Nune’e, ita hetan Maromak iha sasán sira, iha istória, iha ema sira, iha Kristu. Kontemplasaun sai matan nakloke ba eventu estraordináriu sira no ba moris loroloron nian, espasu akollimentu Maromak Trindade nian ne’ebé hatudu an iha nia. Iha ambiente ne’e mak sai tasak movimentu responsoriál simun nian ne’ebé fila ba Aman no husi Nia mak buat hotu mosu mai (exitus-reditus). Ita bele hasai konkluzaun nune’e: kontemplasaun, tanba nia fundamentu mak Kristu ne’ebé halo an ba ema no iha Espíritu santifikadór, nia hamoris no suporta ema sira nia istória, hodi halo sira sai invizivel nia sasin iha faktu vizivel ordináriu moris loroloron nian. Kona-ba ne’e, Maria mak sinál aas liu no loos liu.

*** Stefano De Fiores***