Papa João Paulo II mate iha 2005. Ho nia, burokrasia vaticana hakat liu tempu, hodi simu ema rihun ba rihun nia lian ne’ebé fó sai bainhira ba Roma atu fó omenajen ba nia «Santu kedas!» [Santo subito!].

 

Kardeál Cracovia nian sai Papa iha 22 Outubru 1978, depoizde ninia eleisaun nia kumprimenta sarani sira ho liafuan sira tuirmai: «Keta ta’uk! Loke, loke luan odamatan sira ba Kristu! Loke Estadu sira nia baliza, sistema ekonómiku sira, kampu luan kultura nian, sivilizasaun nian, dezenvolvimentu nian. Keta ta’uk! Kristu hatene saida mak iha ema nia laran. Nia mesak de’it mak hatene!».

Ninia pontifikadu naruk liu, intensu no liuliu misionáriu. Nia halo viajen wain atu bele bá hasoru sarani sira iha fatin sira moris bá iha mundu tomak no halo sira-nia fiar sai forte no fó apoiu ba sira ho prosimidade iha karidade.

Nia nakloke ba diálogu ho ema hotu, ho modu partikulár ho relijiaun sira seluk, iha-ne’ebé nia hakarak hasoru iha Assisi, iha 1986, atu harohan hamutuk ba dame iha mundu.

Autorizadu no desizivu iha senáriu mundiál,  tan ne’e mak nia hetan rekoñesimentu ba ninia papél importante hamonu rejime komunista iha Polónia, ninia pátria, no iha galáksia soviétika seluk.

Karol Wojtyła moris iha Wadowice, iha Polónia, loron 18 Maiu 1920, oan ikun husi oan na’in tolu. Nia moris ninia infánsia hakmatek iha rai ida hakmatek liu.

Iha tempu loos, nia simu sakramentu inisasaun kristán no matríkula iha eskola to’o universidade Jagellonica, Cracovia, iha 1938. Tinan tuirmai, tropa sira “Reich Datoluk” invade Polónia: liberdade no atividade kulturál to’o nia rohan. Universidade sira taka sira-nia odamatan no Wojtyła tenke husik livru no buka serbisu, ne’ebé nia hetan uluk liu  nu’udar pedreiru no hafoin iha fábrika kímika Solvay. Nune’e nia manán moris no evita deportasaun ba Alemaña.

Iha moris klandestina nia kontinua kuda interese kulturál, hanesan paixaun ba teatru. Nia gosta reprodús sena sira no iha 1939 sai atór ba obra fabúla “Kavaleiru iha tempu fulan nabilan”, ne’ebé kompañia esperimentál naran “Teatro Rapsodico” halo. Nia mós foti estudu língua oioin. Vokasaun natubu mosu iha nia fuan, vokasaun saserdotál, nune’e nia matríkula iha kursu formasaun semináriu maiór klandestinu Cracovia nian iha 1942.

Ninia vokasaun nia orijen husi asidente ida ne’ebé kona nia iha Fevereiru 1944. Nia sai serbisu atu bá uma mak kamioneta alemaun ida xoke nia. Nia lakon konxiénsia: trauma iha ulun ho kanek oioin, kanek ida iha kabaas no hela iha ospitál ba semana rua. Nia haree asidente ne’e nu’udar sinál Na’i ninia bolun.

Nia koko povu ninia trajédia. Iha Agostu 1944, durante revolta Varsavia nian, nia eskapa husi deportasaun. Bainhira Gestapo buka tuir mane sira iha uma-uma iha sidade Cracovia nian, Karol konsege subar an iha arsibispu nia uma, no hela iha ne’ebá to’o funu remata. Iha kalan 17 Janeiru nian, alemaun sira husik sidade. Iha Polónia no iha Europa, konsege duni liberta an husi nazista ninia ameasa, hahú moris hikas. Semináriu mós loke hikas nia odamatan sira no Woytila hahú fali estudu sira, matríkula iha fakuldade teolojia nian iha universidade Jagellonica no iha 1 Novembru 1946 simu ordenasaun saserdotál.

Padre joven ho promesa di’ak, Superiór sira haruka ba Roma atu hodi hetan rezultadu di’ak no hotu ho lisensiatura kursu ida estudu nian. Liutiha tinan rua, iha 1948, ho relatór padre Garrigou Lagrange, nia konsege foti doutór iha teolojia hodi diskute teze kona-ba doutrina fiar S. João da Cruz nian. Fila fali iha nia Rain, nia halo atividade pastorál iha parókia ruma nune’e mós asisténsia espirituál ba universitáriu sira. Iha 1951 foti hikas estudu iha Universidade Katólika iha Lublin, iha-ne’ebé hasai lisensiatura ho teze kona-ba posibilidade funda étika sarani hahú husi sistema étiku filózofu Max Scheler nian. Tuirmai nia dedika an ba hanorin teolojia morál no étika iha semináriu Cracovia nian no iha fakuldade teolojia Lublin nian.

Nia iha kredensiál hotu ba karreira ekleziástika. Ain-hakat dahuluk karreira nian mai husi veneravel Pio XII iha 1958 hodi nomeia nia nu’udar bispu auxiliár Cracovia nian. Papa S. Paulo VI kontinua, hodi nommeia nia arsebispu, iha 1964, iha sidade hanesan no liutiha tinan tolu, foti ba kardeál. Nia partisipa iha “Concílio Vaticano II” (1962-1965) hodi fó kontribuisaun importante iha elaborasaun konstituisaun Gaudium et spes no Dignitatis humanae.

Iha Cracovia arsebispu Wojtyła tenke hasoru rejime maka’as komunista nian. Nia bá kontra ho forsa no korajen, to’o dezafia burokrata sira hodi publika nu’udar epizódiu, iha jornál dioseze nian livru sira ne’ebé hetan sensura, hanesan “Ipotesi su Gesù” Vittorio Messori nian no “Lettera a un bambino mai nato” Oriana Fallaci nian.

Liutiha Papa S. Paulo VI nia mate iha 6 Agostu 1978, nia partisipa iha konklave, ne’ebe hili Albino Luciani, patriarka Venezia nian atu troka, no foti naran João Paulo I. Liutiha loron 33, “Cappella Sistina” simu kardeál sira ba konklave foun. Luciani mate tan atake kardiáku  iha kalan boot.

Iha 16 Outubru 1978 ahi-suar mutin. Kardeál sira hili arsebispu Cracovia nian ho de’it tinan 58, Kardeál Karol Wojtyła ne’ebé asume naran João Paulo II.

Nia mak Amu-Papa ba dala 264 iha Kreda Katólika no Bispu Roma nian, soberanu daneen Estadu Sidade Vaticana nian. Nia hahú iha 22 Outubru ninia pontifikadu no ministériu “Bibi-Atan universál Kreda nian”.

Papa João Paulo II mak Papa la’ós italianu depoizde tinan 455, katak husi Adriano VI (1522-1523) nia tempu, no nia mak Papa polonés dahuluk iha istória  no dahuluk husi País ho lian-eslavu. Ninia pontifikadu dura tinan 26, fulan lima no loron sanulu-resin-hitu no ninia pontifikadu naruk liu depoizde s. Pedro no Papa Beatu Pio IX.

Iha Outubru 1978, hamriik iha balkaun sentrál Bazílika Saun Pedro nian no dirije ba sarani lubuk boot iha prasa, nia dehan: «Maun no biin-alin doben sira, it-nia laran sei terus ba ita-nia doben liu Papa João Paulo I ninia mate. No Kardeál Eminente sira bolu bispu foun ida Roma nian. Sira bolu husi rai dook ida…dook, maibé besik tan komuñaun fiar nian no iha tradisaun sarani. Ha’u ta’uk atu simu nomeasaun ida-ne’e, maibé ha’u halo iha espíritu obediénsia nian ba Ita Na’i Jezús Kristu no iha konfiansa totál na nia Inan, Na’i-Feto Santíssima. Ha’u labele esplika di’ak iha imi-nian… ita-nia lian italianu. Se ha’u salu imi sei korrije ha’u. No nune’e mak ha’u aprezenta an ba imi, atu konfesa ita-nia fiar komún, ita-nia esperansa, ita-nia konfiansa iha Kristu no Kreda nia Inan, no mós atu hahú filafali iha a no kreda nia dalan, hodi Maromak nia tulun no hodi ema sira nia tulun».

João Paulo II husi inísiu foti asaun polítika no diplomátika forte hasoru komunizmu no opresaun polítika, no konsideradu nu’udar arkitetu ida mós ba sistema sosailizmu reál ninia kolapsu/monu, kontorla husi Uniaun Soviétika. Nia hafunu teolojia libertasaun nian, hodi intervein beibeik iha okaziaun iha-ne’ebé membru balun kleru nian hakbesik an ba sujeitu polítiku sira área marxista nian. Nia hatudu liman ho ameasa kontra Augusto Cardenal, monje laran-maus no poeta Venezuela nian, espoente teolojia libertasaun nian, ema ida moris iha rejime komunista nia okos, no nakonu ho marxismu revolusionáriu.

Nia iha atensaun ba foin-sa’e sira, no joven sira mós fó atensaun ba nia hodi akompaña no fó apoiu ba nia ho sira-nia entuziazmu, liuliu iha faze ikus nia moris nian, iha-ne’ebé nia sai fraku tan idade no moras. Dalaruma desididu, hanesan iha Valle dei Templi iha Agrigento (Itália), bainhira hodi dirije ba mafiozu sira ho liafuan maka’as, nia invoka Maromak nia laran-nakali hasoru sira, se sira la konverte an.

Aleinde ne’e, nia estigmatiza kapitalizmu no konsumizmu lahó freiu, nu’udar anti-teze ba babukak justisa sosiálnian, kauza ba dezigualdade entre povu sira no hakanek ema nia dignidade. Nina pontifikadu, husi sorin doutrinál, mak konservatóriu maka’as; iha kampu morál nia firme kontra abortu no eutanázia no konfirma aprosimasaun tradisionál kreda nian ba seksualidade umana, ba selibadu ekleziástiku no saserdósiu femininu.

Nia halo viajen 104 iha mundu tomak no haree ema lubun-boot nia partisipasaun. Iha Itáli ania halo vizita pastorál 146; nu’udar Bispu Roma nian, nia vizita parókia 317. Ho viajen apostólika sira-ne’e, João Paulo II halo distánsia naruk liu Papa sira seluk tau hamutuk. Atividade boot kontaktu nian ida-ne’e ema barak interpreta nu’udar sinál intensaun séria atu hari’i ponte relasionamentu nian entre nasaun no relijiaun lahanesan. Iha sinál ekumenizmu nian,nu’udar pontu firme ninia papadu nian.

Kona-ba relasionamentu ho Itália, ninia viajen sira tau énfaze atu haketak aspetu polítiku husi relijiozu, nu’udar nia rasik subliña, liutiha tinan rua revizaun ba “Patti Lateranensi”, iha 1986, iha Forlì, hodi fó hanoin katak Papa Pio IX mós vizita sidade ne’e nu’udar xefe Estadu nian: “Husi momentu ne’e, situasaun polítika muda kle’an, no ho Kreda rekoñese ho modu ofisiál”.

Papa Wojtyła beatifika no kanoniza ema barak liufali Amu-Papa sira seluk, tanba nia halakon ofísiu Promotor Fidei (koñesidu nu’udar “Advogadu Diabu nian”). Nune’e halo fasil prosesun refere: ema sira ne’ebé nia beatifika hamutuk 1338 no sira ne’ebé nia kanoniza hamutuk 482, enkuantu ninia predesesór sira iha sékulu haat nia laran proklama de’it santu 300.

Nia simu naran “Maromak nia atleta” tanba ninia paixaun desportiva sira: nia halo ‘skii’, hean roo, nani, futeból no hadomi foho, no pratika desportu to’o bainhira ninia saúde permite.

Ba foin-sa’e sira nia hahu iha 1985 Loron Mundiál Juventude nian. Nia prezente ba dala 19 iha Eventu ne’e iha parte oioin mundu nian. Ho foin-sa’e tokon ba tokon nia partisipasaun ho entuziazmu , ho Maromak nia Liafuan ne’ebé dada dia no Papa João Paulo II haklaken.

Epizódiu ida marka kle’an ninia isin no espíritu mak atentadu iha-ne’ebé nia sai vítima iha loron 13 Maiu 1981, iha Prasa S. Pedro. Killer Túrquia, Mehmet Ali Agca nian mak tiru nia. Kona-ba sé mak tau kilat iha nia liman atu oho Amu-Papa, to’o agora seidauk hatene loloos.

Amu-Papa tenke liuhusi sirurjia difisil, ho tiru ne’ebé hakanek nia. Nia salva tanba de’it intervensaun husi Na’i-Feto, ne’ebé mosu iha Fátima, iha 13 Maiu 1917. Liutiha tinan ida, bainhira di’ak, Amu-Papa João Paulo II bá Fátima, Portugal atu agradese Virjen Santa no tau bala musan iha Na’i-Feto nia koroa.

Nia haree akontesimentu ne’ebé kona nia ho koinsidénsia ruma no tanba nia hatene segredu ikus Fátima nian, nia haree nia an nu’udar bispu ho hatais mutin ne’ebé ema oho mate, tuir Na’i-Feto nia revelasaun ba Bibi-Atan ki’ik-oan sira.

Maski moras la’o bá oin, nia moris ho intensidade no entuziazmu, preparasaun ba miléniu datoluk no delebrasaun Jubilei 2000, hodi promove selebrasaun nonoot no inisiativa sira, atu bele lori renovasaun espirituál ba Kreda. Tuirmai nia haklaken tinan marianu no tinan eukaristia nian.

Nota dominante ninia pontifikadu no ninia intervensaun sira-nian mak evanjelizasaun ba sira ne’ebé seidauk koñese Kristu nia Evanjellu nia furak, no re-evanjelizasaun ba sira ne’ebé lakon atrasaun ba  evanjellu. Buat hotu akompaña ho fiar pesoál kle’an, devosaun oan nian ba Na’i nia Inan no domin boot ba maluk sira, liuliu ba sira ne’ebé fraku liu, labarik, katuas-ferik no moras sira, iha-ne’ebé nia rasik liu husi fileira ne’e iha parte ikus ninia moris nian, hodi oferese ezemplu umanu liu no nabilan  rezisténsia no korajen atu buka sentidu ba terus ne’ebé akompaña ema ida-idak nia moris.

João Paulo II mate iha Vaticano, iha palásiu apostóliku, loron 2 Abríl 2005. Kardeál Leonardo Sandri, nu’udar substitutu Sekretária Estadu nian mak anunsia ba mundu tomak no ba ema rihun ba rihun ne’ebé ba harohan iha iha Prasa S. Pedro, Amu-Papa nia mate: «Maun no biin-alin doben sira, iha oras 21.37, ita-nia Santu Padre doben liu João Paulo II fila hikas ba Aman nia Uma, ita harohan ba nia». Tuir kedas anúnsiu hananu Salve Regina no sinu sira Bazílika S. Pedro nian nalian lutu nian.

Iha nia kaixaun nian, espoin iha S. Pedro, liu fileira peregrinu millaun 3.

Iha 1 Maiu 2011 Bento XVI proklama nia nu’udar beatu no nia festa tinan-tinan marka ba 22 Outubru, loron ninia posse nian; iha istória Kreda nian, nunka akontese katak Amu-Papa susesór foti ninia predesesór ba beatu. Papa Francisco kanoniza nia iha 27 Abríl, hamutuk ho Papa João XXIII.