ESTREIA 2020
Aprezentasaun tema nian

«Halo tuir ita-nia hakarak iha rai nu’udar iha lalehan » (Mt 6,10)
“SARANI DI’AK NO SIDADAUN ONESTU”

 

Nota: Bainhira ha’u aprezenta komentáriu ba Estreia 2019 iha Torino Valdocco ba Família Saleziana, balun husu ona raskuñu ba Estreia 2020 atu sira bele hetan ona nia bainhira tinan edukativu pastorál hahú iha parte balun mundu nian.

Ha’u halo ne’e ho ksolok hodi insiste katak ida-ne’e esbosu de’it, raskuñu ida ho pontu importante sira ne’ebé ha’u sei dezenvolve bainhira ha’u sei prepara reflesaun ida-ne’ebé ha’u medita, interioriza ho kalma, ida-ne’ebé to’o bele sai kle’an no tempu hanesan bele komprende.

Ha’u hakarak katak Estreia ne’e sei kontinua tulun ita atu iha fiu kondutór iha gia pastorál ba tinan foun iha parte hotu mundu nian. Ha’u fó bensan ba imi hotu.

 

Liutiha Enkontru Konsellu Mundiál Família Saleziana iha Torino iha Maiu, ha’u deside atu propoin ba Estreia 2020 tema ida-ne’ebé iha forma binómiu, enkarna ho modu esensiál ita-nia edukasaun Saleziana. Ita simu nia husi Don Bosco rasik atu tulun labarik mane no feto sira no foin-sa’e sira atu “sai sarani di’ak no sidadaun onestu”. Ita presiza atu hakle’an liután ita-nia identidade nu’udar evanjelizadór/a no edukadór/a sira iha fiar.

Iha frajilidade ne’ebé sai boot ba daudaun, no dala ruma inkapasidade, atu sai apóstolu no misionáriu ba foin-sa’e sira. No iha tempu hanesan iha risku atu la eduka foin-sa’e sira sentidu maka’as sidadania, justisa sosiál no valór evanjéliku sira nian ne’ebé lori atu interioriza, nu’udar programa moris nian, serví maluk sira, kompromisu ba moris públiku, onestidade pesoál no  “alerjia” ba forma hotu korupsaun nian, sensibilidade ba mundu migrasaun nian, kriasaun no  “uma komún” ne’ebé Maromak haraik tiha mai ita, iha kompromisu atu proteje ema ne’ebé la iha defeza, sira ne’ebé lian la iha, no sira ne’ebé ema heuai.

Ha’u husu ba an rasik: se ita la konsege eduka ba valór sira ne’e, ita hetan saida? No evanjelizasaun sa iha Jezús nia naran mak ita hala’o?

Ne’e duni, kompromisu edukativu ne’e mak ohin-loron sai espresaun Jezús nia liafuan: “Halo tuir ita-nia hakrak bá, iha rai nu’udar iha lalehan.”[1]. Ida-ne’e mak loos duni no sei kontinua atu sai loloos Don Bosco nia “polítika Ami Aman nian “.

 

1. Don Bosco nia “polítika Ami Aman nian” katak sá mai ita?

Tan referénsia direta ba Don Bosco loos no kona-ba tema ida ne’ebé sensitivu liu iha nia istória iha kontestu sosiál, polítiku, ekleziál nia “laran” ne’ebé nia horik bá, ha’u hanoin katak importante duni atu fó atensaun ba buat ne’ebé ita-nia fonte sira dehan kona-ba matéria ne’e. Presiza iha ideia momoos kona-ba iha nia tempu ba Don Bosco oinsá mak envolvimentu iha “polis”: nia “sim” boot no nia “lae” ne’ebé metin liu, ne’ebé ita la bele muda ba ita-nia tempu.

Estreia tinan ne’e nian husik ita atu harii fali buat ne’ebé Don Bosco hanoin no saida mak dalan nia halo no book an nia iha foin-sa’e sira leet, ho intensaun prepara sira ba sosiedade iha ne’ebé sira horik bá, ne’ebé iha mudansa maka’as, iha revolusaun industriál nia laran iha ne’ebé kiak (pobreza) kona maka’as ema barak: dezigualdade sosiál no ekonómiku, mosu fenómenu ema ne’ebé husu esmola sai barak, labarik “migrante” hela mesa-mesak… Buat hotu ne’e iha Itália iha sékulu 19.

1. Hahú husi “Memórias Biográficas”, espresaun “polítika Pater Noster” ne’ebé Don Bosco uza iha okaziaun nia enkontru ho Santo Padre Pio IV iha tinan 1867.

Bainhira Don Bosco iha ona Pio IX nia prezensa, Santo Padre dehan kedas ba nia hodi hamnasa: «Ho polítika saida mak ita konsege halai husi difikuldade barak ne’e?».

“Ha’u-nia polítika – Don Bosco hatán – mak hanesan Ita Boot nian, ‘Vossa Santidade’. Ne’e mak polítika Pater noster”. Iha Pater noster ita husu loroloron atu Aman lalehan nia reinu mai iha rai, habelar ba nafatin, atu ema bele senti nia liután, sai moris liután, sai kbiit uain no kmanek liután: Adveniat regnum tuum! no ida-ne’e mak buat ne’ebé importante liu “[2].

2. Iha kazu hotu, konviksaun ne’e, ne’ebé ita tenke komprende kle’an no iha nia sentidu tomak (nu’udar ita sei halo iha dezenvolvimentu testu Estreia nian), simu mós naroman husi Don Bosco nia hanoin sira seluk hanesan tuir mai ne’e:

«Loloos ita la halo polítika iha ita-nia obra sira; ita respeita autoridade ne’ebé iha, ita observa ukun-fuan sira, ita selu impostu no ita ba oin, hodi husu de’it katak sira husik ita halo di’ak ba foin-sa’e kiak sira, no soi klamar sira. Ita hakarak karik, ita mós halo polítika, maibé ho dalan ne’ebé la halo aat ema, maibé kontráriu, fó vantajem ba governu hotu. Polítika nia definisaun mak siénsia no arte governa didi’ak estadu. Oratóriu nia serbisu iha Itália, Fransa, España, Amérika, iha nasaun sira hotu ne’ebé iha ona, hodi pratika liuliu atu hakmaan foin-sa’e sira ne’ebé iha susar laran nia kondisaun, tulun duni atu hamenus númeru malandru no badiu sira, tulun atu hamenus númeru kriminál kiik no naokteen sira; tulun atu hamamuk kadeia sira; tulun, ho liafuan badak, atu forma sidadaun ne’ebé di’ak, ne’ebé la’ós de’it la fó problema ba autoridade publika sira maibé sei sai sira nia apoiu, atu harii orden, hakmatek no dame iha sosiedade. Ne’e mak ami nia polítika; ne’e mak ita halo de’it to’o ohin, ne’e mak ami sei halo iha futuru. No loloos ho metodu ida-ne’e, ne’ebé husik Don Bosco atu halo di’ak uluknanai ba imi, no hori ohin ba oin ba foin-sa’e barak ho otas hotu no iha nasaun hotu»[3].

3. Ne’e mak “polítika” ne’ebé dudu Don Bosco atu fó resposta ne’ebé efetiva ba emerjénsia foun sira ba nia oan sira nia di’ak.

 

1. SARANI DI’AK

 

  Moris iha fiar iha Na’i no ho Espíritu Santu nia naroman

Iha testu iha surat ba sarani sira iha Efeso ne’ebé esprimi domin nia furak no boot ba ne’ebé Maromak bolu ita; orizonte ida-ne’ebé la bele lakon iha kontestu naran de’it Maromak haruka ita. La iha buat ida-ne’ebé bele hasai dignidade no kmanek boot ne’ebé hela iha ema nia moris nu’udar nia destinu. Liafuan hirak ne’e enkoraja liután bainhira ita hanoin katak Paulo dehan ne’e iha mundu ne’ebé sei jentiu hela.

Ne’e duni, ha’u hakneak iha Aman nia oin. Husi Nia, familia ida-idak iha lalehan eh iha rai simu nia naran. husi nia glória kmanek liu, Nia haraik ba imi nia kbiit husi nia espíritu, atu imi nia laran bele sai maka’as liután, atu Kristu bele moris iha imi nia fuan husi fiar, no nune’e, ho imi nia abut no hun iha domin, imi bele hetan kbiit hamutuk ho santu sira hotu atu hatene luan no naruk, aas no kle’an, to’o wainhira imi hatene ona Kristu nia domin, ne’ebé aas liu matenek hotu, imi sei sai nakonu ho Maromak nia kmanek tomak.[4].

 

  Moris hodi rona Maromak ne’ebé ko’alia mai ita. Moris buat ne’ebé haklaken daudaun. Ho nesesidade atu evanjeliza no oferese proklamasaun uluk no katekeze.

“Sosiedade ne’e hahú ho katesizmu simples de’it.” Ida-ne’e lori ita fali ba ita-nia orijen no abut sira. Ita aprende husi Don Bosco paisaun evanjelizadór atu lori labarik ida-idak, foin-sa’e ida-idak ba enkontru ho Jezús. Tan ne’e  mak ita la bele para sai foin-sa’e sira nia evanjelizadór, hodi hatene katak “evanjelizasaun nia finalidade mak prosesu kreximentu nian ne’ebé implika simu ema ida-idak ho seriedade no Maromak nia planu ba nia moris ”[6].

Ita foin-sa’e sira edukadór no evanjelizadór ezije uluknanai husi ita-nia parte husi esperiensia pesoál katak ita bele dehan ba foin-sa’e sira ho liafuan, jestu, asaun katak Maromak hadomi sira, katak “ba nia imi iha folin; imi la mukit. Imi importante ba nia.”[7].

 

  Sarani no edukadór loloos ohin ne’e nian ho espiritualidade Saleziana

• Hodi asentua espiritualidade Maromak nian iha moris loron loron nian
• Ho manera moris espiritualidade Saleziana iha ne’ebé atmosfera amizade edukadór no foin-sa’e nian mak tulun boot ba kreximentu pesoál. Ho tradisaun S. Francisco de Sales nian, sai boot iha fiar, mós ho matadalan nia tulun, sei la bele mosu bainhira la iha amizade loloos, katak, komunikasaun, influensia malu; amizade ne’ebé espirituál tebtebes.
• “Kordialidade boot” sei marka relasaun formadór Salezianu no foin-sa’e sira, basá “familiaridade hamosu domin” no domin hamosu konfiansa. Ne’e mak loke ema nia fuan no foin-sa’e sira hatudu buat hotu hodi la ta’uk (…), basá sira hatene loloos katak ema hadomi sira.”[8].

 

  Sarani di’ak iha dezafiu ambiente ne’ebé la’ós sarani

• Ita-nia maluk Salezianu, Pe. Tomas Uzhunnalil nia sasin iha loron 557 nia laran hatudu oinsá ninia interioridade espirituál no fiar halo nia “saude di’ak iha hanoin no espíritu” iha situasaun umana ne’ebé aat liu. Nia fó sasin maski nonok de’it ho nia moris.
• Atu bele moris diálogu no sasin profétiku.

 

  Sarani di’ak iha dezafiu ambiente pos-fiar no pos-sarani  (Europa no Amérika)

• Dezafiu ne’ebé uluknanai prezente folin boot ne’ebé ita bele fó ba Kreda no ne’ebé Kreda no mundu husu husi ita. La iha karik familia karizmátika iha Kreda laran ne’ebé envolve an ho ema nia númeru boot liu, ne’ebé maioria foin-sa’e, ne’ebé la’ós sarani tan sira pertense ba fiar seluk ka tan sira la fiar ona.
• Ida-ne’e tau ita iha dalan misionáriu úniku iha nia potensiál ba sasin no evanjelizasaun. Kreda husu ita la’ós de’it atu hakat ba oin maibé atu hela iha vanguardia iha Kreda iha kampu ida-ne’e, iha ne’ebé foin-sa’e sira nia futuru tomak depende.

 

  Fiar ne’ebé ema moris hamutuk no sai ba li’ur husi ita an rasik

• Ita tenke moris no aprezenta didi’ak atividade pastorál Saleziana tomak nia dimensaun espirituál la ho fahe an ba rua. Atividade ne’e tenke hamamuk an iha buat barak, tenke halo kompromisu, atu ita bele haree no hamoris ita-nia karakterístika nu’udar aman iha mundu, hamutuk ho ema seluk, nu’udar sasin ba relasaun maun-alin nian, ne’ebé mak razaun evanjélika atu trata ema seluk (husi otas, rasa, kultura no relijiaun hotu) hodi hatene katak ita hotu Maromak ida de’it nia oan hotu. Atu bolu no trata ema seluk nu’udar maun-alin mak atu rekoñese Maromak nu’udar Aman, no rekoñese Maromak nu’udar Aman katak haree ema seluk nu’udar maun-alin.
• Iha síntezi ne’e, ita identifika baze espiritualidade sarani tomak ne’ebé halo kompromisu atu halo mundu ne’e fatin atu hasoru malu ho Maromak no atu halo enkontru ho Nia ne’e oportunidade ida atu harii mundu ne’ebé di’ak liután.
• Santo Padre Francisco tulun ita iha buat ne’e bainhira nia dehan: “Bainhira ema hanaran enkontru ida ho Maromak “éstaze ida”, ne’e tanba hasai ita husi ita-nia an, foti ita no hakonu ita ho Maromak nia domin no furak. Maibé ita bele koko mós éstaze bainhira ita rekoñese iha ema seluk sira nia furak, dignidade no kmanek nu’udar Maromak nia ilas no Aman nia oan sira ne’ebé subar hela. Espíritu Santu hakarak katak ita sai husu ita-nia an, atu hakohak ema seluk ho domin no buka sira nia di’ak. Tan ne’e mak moris hamutuk fiar, hatudu ita-nia domin hodi moris iha komunidade no fahe ita-nia domin, tempu, fiar no ita-nia susar sira ho foin-sa’e sira di’ak liu nafatin. Kreda oferese posibilidade oioin atu moris ita-nia fiar iha komunidade ida basá buat hotu lalais liu bainhira ita halo nia hamutuk.”[9].
• Ida-ne’e konvite ida loloos atu moris ho intensidade ne’ebé boot liután ekleziolojia komuñaun nian iha ne’ebé deskobre ema ida-idak no buat ne’ebé nia iha iha nia estadu moris nian mak PREZENTE ida no no hafolin de’it bainhira fó prezente ne’e ba ema seluk, saran nia atu serbi, ida “saida” ne’ebé hahú uluknanai bainhira sai ba li’ur sira ne’ebé besik liu…

 

2. SIDADAUN ONESTU

 

  Foin-sa’e sira hein ita iha “uma moris nian”

• Foin-sa’e sira nia espetativa sai urjente no drámatiku liu bainhira ita haree sira ho vizaun luan liu. Tebes duni, ita bele dehan katak populasaun foin-sa’e sira nian iha mundu nunka sai boot liu ohin ne’e nian no nunka iha proporsaun “kiak no mukit liu” hanesan ohin ne’e nian, tan númeru no mós karik tanba kondisaun sira moris nian.
• Sira kontinua sai parte sosiedade nian ne’ebé delikadu no folin boot liu, nu’udar Don Bosco define uluk. Ne’e duni, nia mak kampu ne’ebé nakloke liu ba Família Saleziana, maibé tenke tulun ita atu haree nia.
• Ha’u fiar katak iha risku iha ambiente Salezianu balun ne’ebé hela “iha muru laran”, haksolok an ho sira ne’ebé tama iha ita-nia odamatan sira.
• Tan ne’e, halerik boot husi foin-sa’e sira mak sai ba li’ur atu enfrenta problema ‘reál’ ne’ebé sira iha: sentidu moris nian, falta oportunidade, formasaun no insersaun iha serbisu sira…

 

  Eduka ita-nia an no ita-nia foin-sa’e sira iha sidadania no kompromisu sosiál.

• Nu’udar mosu iha dokumentu sira (tolu hotu) Sínodu nian iha justisa no sidadania iha ne’ebé foin-sa’e sira sai profeta nhakat liu Estadu ne’ebé sira pertense. Iha justisa ne’ebé boot liu fali ida-ne’ebé ita-nia governu sira esprime liuhusi ordenamentu Sistema jurídiku nasionál. Iha sidadania mundu nian nu’udar uma komún no uma ba futuru, ne’ebé konseteza pertense ba jerasaun foun sira liu fali ita-nian.
• Ita tenke eduka ita-nia an ba korajen ne’ebé vizaun ezijente justisa nian (Laudato si’, Evangelii gaudium…) ne’ebé iha nu’udar objetivu dezenvolvimentu sustentavel (meta dezenvolvimentu sustentavel sira UN sira nian, Global Compacts oioin nian, liuliu fofoun ida migrasaun ne’ebé nasaun balun ho moe boot la asina nia).
• Ita tenke mós halo ema rona kontra vizaun míope [badak] no konsentra ba interese kategoria nian– haree ba sensibilidade ekolójika foin-sa’e liu sira-nian no governu sira ne’ebé taka asuntu sira ne’e.
• Iha mundu ohin loron kuran liu lider sira ne’ebé ema bele, no ida-ne’e mós kuestiona ita kona-ba ita-nia prosesu edukativu sira.

 

  Eduka ita-nia an no eduka ita-nia foin-sa’e sira iha kompromisu polítiku no servisu ba ema seluk.

• Iha ne’e ha’u fiar katak ita tenke servisu barak liután nu’udar Kreda, nu’udar Kongregasaun Saleziana no nu’udar Família Saleziana. Maski ida-ne’e apelu ne’ebé mosu maizumenus maka’as iha dokumentu hotu (husi Sínodu sira ba Kapítulu Jerál sira), loloos, “doutrina sosiál Kreda nian”, ne’ebé hanesan “magna charta”kompromisu ne’e nian, no iutoan ita-nia asaun edukativa no pastorál nia “Cinderela” kiik.
• Iha foin-sa’e sira iha ita-nia uma sira no mós foon-sa’e relijiozu no relijioza ita-nia Família Saleziana nian ne’ebé husu se ita-nia obra sira nia meta ikus tenke sai duni “produsaun” graduadu sira ho kualifikasaun di’ak liu sosiedade ne’ebé iha kompetisaun maka’as, hodi la husu modelu sósiu-ekonómiku iha buat hotu ne’e nia kotuk…
• Iha pontu ne’e mós mak ita senti liután diversidade husi Don Bosco nia abordajen: loloos atu sai fiél ba nia espíritu ohin ita tenke uza espresaun sira ne’ebé kuaze kontráriu ho Don Bosco nian. Ninia Ami Amanhusu ita atu hanorin foin-sa’e sira, la’ós de’it  nu’udar indivíduu, maibé mós nu’udar grupu, atu sai protagonista ba ema hotu nia di’ak, iha kampu administrativu no polítiku mós.
• Ita tenke komprende didi’ak saida mak hakarak dehan ho servisu polítiku no nu’udar sarani ida labele sees an husi nia.
• Ne’e sei sai “luta naruk”, liuliu ho ita, ema konsagradu no konsagrada sira ne’ebé la sai boot ho mentalidade ida-ne’e, maibé nia mak mundu no foin-sa’e sira ohin ne’e nian nia halerik.
• Naroman ida mai husi realidade voluntariadu nian, nu’udar itineráriu graduál no pedagójiku ba kompromisu boot liután iha sosiedade nia trasnformasaun.

 

  Eduka ita-nia an no eduka ita-nia foin-sa’e sira iha onestidade no atu hadook ita-nia an husi korupsaun.

• Família Saleziana nai potensiál iha kampu ne’e boot tebes,no mós realidade Salezianu Kooperadór/a sira no antigu alunu sira iha “mundu”, sira nia prezensa iha polítika no iha seitór influensia sira.
• Ida-ne’e mós bolu ita maka’as ba koerénsia laran nian, liuliu iha ita-nia relasaun ho leigu sira.
• Nia mós sei sai oportunidade atu hakat ba oin hodi hakiak ka halo ema haree momoos liután kultura etika sosiál nian.

 

  Sensivel no koresponsavel iha mundu ne’ebé iha movimentu no migrasaun.

• Foin-sa’e migrante sira mak destinatáriu dahuluk Don Bosco nia oratóriu nian.
• Maioria migrante sira sira, nunka boot liu hanesan ne’e iha istória, foin-sa’e sira mak halo. Ida-ne’e la’ós apelu ida dirije ba Família Saleziana, ne’ebé prezente iha kontinente sira hotu? Ita tenke sai “ESPESIALISTA” iha kampu ida-ne’e (hodi investe iha “edukasaun aas liu” hanesan halo ba teknolojia no no filozofia…)?
• Se la’ós ita mak ‘kria kultura” iha frente nakloke ema nia moris ida-ne’e, ne’ebé sei habelar liután iha futuru, sé tan? Iha Kreda laran, sé mak tenke sai profétiku liu iha frente ida-ne’e? Monje Kartuxu sira karik?
• Mai ha’u, parese katak la’ós bulak atu hanoin kona-ba ita-nia Movimentu Juveníl Salezianu nu’udar movimentu ba foin-sa’e sira ih movimentu.

 

  Tau matan ba uma komún nu’udar foin-sa’e sira husu husi ita (Laudato si’,13)

• Kompromisu ba ita-nia uma komún (vizaun ekolojia ne’ebé Laudato si’ propoin) la’ós kompromisu extra: ne’e mak orizonte ne’ebé interplea buat hotu ita-nia kultura nian, fiar, estilu moris nian, misaun …edukasaun no evanjelizasaun. La iha buat barak atu inventa basá ona ba ne’e (iha ekolojia no iha menoridade sira nia direitu) Kreda nia Majistériu kleur ona mak hatudu momoos ona diresaun atu tuir no ohin ho Papa Francisco ho modu intensu haka’as fali. Oinsá mak ita husik atu konverte an?
• Ekolojia integrál ko’alia mós mai ita kona-ba proposta edukativa integrál (iha nia valór umanu no espirituál).

 

  Iha defeza ema nia direitu no liuliu menoridade nia direitu.

• Finalidade tan sá Espíritu Santu hamosu ita iha Don Bosco nu’udar Família Saleziana mak atu saran ita-nia moris tomak menoridade sira, adolexente feto no mane sira mundu ne’e nian, hodi fó prioridade uluknanai ba sira ne’ebé defeza la iha, ba sira ne’ebé kuran liu, ba sira ne’ebé fraku liu, ba sira ne’ebé kiak liu.
• Tan ne’e, ita tenke espesialista iha defeza ba direitu umanu sira hotu, liuliu direitu menoridade sira nian no husu perdua to’o matan-been suli bainhira ita la halo nune’e. Ita la bele hola parte iha abuzu naran de’it, ne’e katak abuzu “podér, ekonómiku, konxiénsia nian, seksual” – nu’udar define ona iha Sínodu kona-ba Foin-sa’e sira, Fiar no Dixernimentu [10].

 

3. HO MARIA ITA-NIA INAN NIA TULUN

 

Maria nia prezensa iha Don Bosco nia Sistema edukativu iha importánsia fudamentál ne’ebé ita la bele haluha ka husik de’it.

Don Bosco aprezenta nia ba nia oan sira nu’udar “Imaculada”, nu’udar feto simples no nakonu ho ternura, ida-ne’ebé ho moris ksolok Maromak nia projetu ba nia. Nia mós aprezenta nu’udar Auxiliadora, nu’udar Inan domin-na’in, ne’ebé preokupa atu nia oan-mane no oan-feto sira bele bele moris nakonu mehi ne’ebé Maromak iha ba sira ida-idak.

Iha perspetiva edukasaun ne’ebé tulun adolexente no foin-sa’e sira no ita hotu, nu’udar edukadór/a no evanjelizadór/a sira Família Saleziana nian, Maria nia prezensa la soi de’it dimensaun devosionál, maibé mós “polítika”: Nia mak Inan ne’ebé tulun nia oan-mane no oan-feto sira atu moris nakonu sira-nia kompromisu ba Maromak no ba mundu ne’ebé Maromak hakiak. Ne’e mak “polítika Ami Aman nian.”

Ita-nia Inan Auxiliadora harohan daet mai ita hotu.

 

Rome, 24 July 2019

 

1. Ángel Fernández Artime, S.D.B.
   Reitór-Mor

[1] Mt 6,10.

[2] MB VIII, 594

[3] G. Bosco, Parlata agli ex allievi, in ISS, Fonti Salesiane. 1. Don Bosco e la sua opera. Raccolta antologica, LAS, Roma 2014, 106-107.

[4] Efeso 3:14-19.

[5] MB IX, 61

[6] EG 160

[7] ChV 115

[8] A. Giraudo 154, hodi temi G. Bosco, Due lettere da Roma, 10 maggio 1884, iha P. Braido (de), Don Bosco educatore, cit. 378-384.

[9] ChV 164.

[10] DF 30.