Ave Maria mak testu ida antigu liu, pelumenus ida parte dahuluk, ne’ebé bele dehan ho serteza katak molok sékulu X.

Monje sira sékulu XI no XII nian, ne’ebé devotu tebes ba Na’i-Feto, liuliu cisterciense sira, halo orasaun ne’e nu’udar orasaun prinsipál ne’ebé reza ketak husi “Ofício Divino”. “Cartuxo” ida mak “inventa” rozáriu, no domenikanu sira simu no halo propaganda no habelar maka’as orasaun ne’e. Parte daruak, hakerek iha sékulu XIV nia rohan no autoridade Kreda nian ratifika nia hodi halo sai parte orasaun Ave Maria nian, ho modu partikulár S. Pio V, Papa domenikanu, ne’ebé entrega ba rozáriu vitória osidente kristaun iha funu hasoru musulmanu sira iha Lepanto. Vitória ida-ne’e, maski ohin istoriografia redús maka’as, hela nafatin iha mentaliidade populár sarani nu’udar momentu boot defeza osidente kristaun nian, iha loron 7 Outubru, loron ne’ebé ohin mós sei festeja Virjen Rozáriu nian.

Parte dahuluk   Ave Maria nian mak tempu hanesan, “Lectio divina” no ninia “Ruminatio”, hahí no kontemplasaun ida. Testu Ave Maria mak testu bíbliku ho modu ezkluzivu, menus liafuan “Jezús”, ne’ebé aumenta tempu ikus ona. Iha Igreja bizantina dehan katak “ita tur ahi Makso’in ba ami-nia klamar sira”, ne’ebé hanesan ho “o fruto do teu seio Jesus”, basá liafuan Jezús signifika Makso’in. Parte daruak fali mak ton ida hamulak eh súplika nian, hetan influénsia maka’as husi espiritualidade medioevál ikus nian ne’ebé salan no mate prezente tebes.

Ohin loron orasaun ne’e iha ekilíbriu di’ak, ho introdusaun bíblika, hanesan baibain tenke sai ho orasaun sira, no resposta ida fó ba Liafuan tanba ema nia sentidu frajilidade nian no ba ninia nesesidade atu saran an ba Maromak nia kbiit liuhusi Maria nia intersesaun. Entre orasaun mariana antiga liu, Ave Maria mak impoin liu tanba ninia ekilíbriu boot no ninia ezatidaun litúrjika no teolójika. Laiha defeitu.

Tanba sá harohan ba Maria?

Uluknanai presiza harahun tendénsia atu halo Maria nu’udar ida ne’ebé laran midar no laran maus liufali Maromak, hanesan nia mak di’ak liu. Ida-ne’e kontradisaun ida. La iha ema ida hadomi ita liufali Maromak no la iha ema ida di’ak liu Nia. La iha mediasaun entre Aman no oan sira, se la’ós Oan-Mane ne’ebé halo ita partilla iha liman-rohan, hodi sai tebes duni oan sira, tanba ninia inkarnasaun, mate no Resurreisaun. Maria labele sai reflesu malirin ida Maromak nia ternura nian. Loos duni katak tanba ita-nia salan ita iha tendénsia atu subar husi Maromak, hanesan Adão; maibé iha kazu ida-ne’e bá fali Maria la’ós util, Maria sei dudu ita atu sai ba li’ur no hateke ba Maromak iha oin, no atu iha konfiansa iha Nia no rekoñese Nia nu’udar bee-matan ba [Maria] ninia ternura rasik. Entaun la manán buat ida atu harohan ba Maria? Maria mak dalan fasil eh dalan badak ida de’it atu evita Maromak nia laran nakali? Lae ida. Nia mak lalenok Absolutu Divinu ninia grandeza no ezijénsia boot. Ave Maria soi no tau iha orden elementu sira-ne’e hotu; halo ita komprende tanba sá harohan ba Maria no oinsá harohan ba nia. Ita desvia uitoan atu ko’alia kona-ba Komuñaun Santu sira-nian, nu’udar fatin orasaun nian ho santu sira, duké ba santu sira.

Ita la mesak de’it. Ita harohan iha Kreda no ho Kreda. Ita-nia orasaun la’ós hakilar solitáriu ida iha dezertu ida, maibé nota esensiál ne’ebé hatama iha Kreda no umanidade tomak nia hananu armonia nian. Ita mak kriatura tomak nia lian ba Na’i. Kreda mak isin ida, ne’ebé Espíritu Santu mak anima no fó moris, no forma husi sélula moris nian ne’ebé liga ba malu. Entre sira-ne’e, santu sira mak sira ne’ebé Espíritu serbisu maka’as iha sira no sira ne’ebé serbisu maka’as ba di’ak komún, katak sai kanál forsa Espíritu nian ba isin tomak. Entre sira ne’e, Virjen Maria, hodi Maromak nia planu misteriozu, hosi ninia Imakulada Konseisaun, ninia Asunsaun, maibé mós ba profundidade ninia virtude teologál no kardeál sira, nia soi fatin úniku ida iha isin, no nune’e iha isin nia orasaun mós. Iha Ave Maria hatudu Maria nia pureza no transparénsia, maka’as tebes nune’e la iha buat ida para iha nia, buat hotu pasa ba Maromak.

Se ita dehan Maria, nia dehan Jezús. Ne’e mak dinámika parte dahuluk nian. Maria lori ba Jezús (Maria – Jezús) no hodi repete beibeik orasaun ida-ne’e, ita tama iha ritmu ida ne’ebé lori ita ba beibeik iha intimidade ho Jezús. Hanesan orasaun ba Jezús Oriente nian.

 Mai ita ezamina elementu oioin orasaun nian:

Saudasaun “Ave!” Iha lia-gregu χαιρε! Ne’ebé signifika ó haksolok bá. Iha ebraiku: Shalom! Saudasaun dame nian. Nune’e saudasaun ne’e tama totalmente iha kontestu no tradisaun bíblika ida. La’ós “bondia” edukadu ida, maibé augúriu eh anúnsiu ida. Maria halo parte povu ida ne’ebé moris iha espetativa mesiánika maka’as, iha dependénsia totál ba bensan divina.

Dame no Ksolok mak sinál bensan nian, sinál prospepridade nian, materiál mós, Maromak nia atensaun ba ninia povu, ne’ebé nafatin terus tanba la iha dame. Maromak rasik mak Dame no Ksolok, Ida-ne’ebé ema hein, Mesias. Dame no Ksolok mak don Espíritu nian. Hodi dehan: χαιρε anju dehan liafuan efikás ida: Maromak prezente no realiza promessa, profesia sira. Nune’e, hodi kumprimenta Maria, ita dehan katak Nia ne’ebé ita hein, Nia ne’ebé ita fiar, Nia ne’ebé ita hadomi horik iha Maria. Buat ne’ebé ita hadomi mak beleza ne’ebé halo Maria furak. Hodi kumprimenta nia, ita tama iha mundu foun ida, mundu divinu. Ita hasoru nia no nia lori ita ba Jezús.

Konvite ba ksolok ne’ebé dirije ba nia, ne’ebé nia simu no realiza tomak, dirije mós mai ita ida-idak, loroloron bainhira Na’i tama iha ita-nia moris, ne’ebé dalabarak triste.

Maria:

Ita lee iha Evanjellu Lucas nian: “Maromak haruka anju Gabriel… ba feto-raan ida, feto-raan ne’e nia naran Maria” (1,26-27). Ba ema antigu sira hili naran ida iha signifikadu ida kona-ba moris abanbairua nian, dezeju ida: hakarak esprime ema ne’ebé lori naran ne’e nia destinu no misaun . Hodi hatutan naran “Maria” ba anju nia liafuan, hakarak rekolle no hatudu mistériu Feto ne’ebé anju kumpriemnta, revela nia natureza no hatudu sentidu ninia misaun nian. Tuir interpretasaun komún naran “Maria” defaktu mai husi abut rua: ida Ejitu nian – “Myr” – ne’ebé signifika “doben”; ida fali ebraika – ” yam” – nu’udar abreviasaun ba Jahvé. Ne’e duni “Miryàm” signifika “Jahvé nia doben:, “Maromak nia predileta”. Ninia naran hatudu nina destinu aas, nia vida estraordinária no nia misaun singulár, únika: “Miryàm”, sei sai ba nafatin Santa tomak, Aman nia Oan-Feto doben ka predileta, Inan domin-na’in no virjen nafatin Oan nian, horik-fatin no templu moris Espíritu Santu nian.

Ita mós iha loron Batizmu nian ita simu naran ida no ho naran ne’e ita tama iha Maromak nia família. Ne’e mak naran ne’ebé ita lori ba eternidade tomak. Maromak hatene ita ho ita-nia naran, hadomi ita ida-idak iha ninia singularidade. Ita-nia misaun iha singularidade ne’e nia laran. Ema nia naran ne’ebé lahanesan, ita la’ós númeru, hakarak dehan mai katak ita ida-idak iha knaar ida, destinu úniku ida atu kumpri hodi realiza Maromak nia Reinu nian.

Nakonu ho Grasa, κεχαριτομηνη, verbu difisil ida atu tradús (iha lia-tetun tradús nu’udar “grasa barak liu”, metin iha grasa, ne’ebé hakonu an iha nia husi kedas konseisaun no hela ho modu permanente. Tanba ne’e, verbu nakonu ho grasa ne’e mak halo atu to’o ba definisaun dogma Imakulada Konseisaun nian. Maromak rasik mak grasa ne’ebé fó no nia konxiente kona-ba don ne’e. Anju nia liafuan ne’e halo ita-nia orasaun sai kontemplativa, tanba ita tama iha mundu ida ne’ebé la’ós ona ita-nian, maibé iha mundu asaun salvífika Maromak nian, ninia beleza, ninia santidade nian. Nu’udar Maria dehan iha Magnifikat: nia hakruuk ba nia atan haraik an. Maibé Maria nia priviléjiu la husik ita sai indiferente tanba priviléjiu sira ne’e fó mai ita: Maria mak funíl grasa nian, ne’ebé kuru husi oseanu infinitu no redús tuir ita-nia sasukat.

Maria nakonu ho grasa mak demonstrasaun ida kona-ba saida mak Maromak halo bainhira hetan ema ida disponivel. Nia mak antisipasaun ba buat ne’ebé ita tenke sai: ita mós, defaktu, Maromak hili molok hakiak mundu atu sai santu no sala-laek iha nia futar oin (Ef 1,4). Paulo VI hakerek iha Marialis cultus: Nia ne’ebé livre husi salan, lori nia oan sira be ne’e: fokit sai salan ho rezolusaun enérjika no atu fó onra iha an rasik estadu grasa nian, katak amizade ho Maromak, komuñaun ho Nia, Espíritu nia horik-fatik (n° 57).

Na’i ho ita: ne’e mak augúriu ida atraversa Bíblia tomak; ne’e mak saudasaun uza beibeik no tanesan ho “shalom”. Na’i nia prezensa mak kondisaun indispensavel ba nia povu. Se Na’i ho ita, ita sei halo buat boot, maibé se Na’i hadook an, ita sei lakon. Moisés tau nu’udar kondisaun indispensavel ba Ézodu, Na’i nia prezensa. Ohin mós Igreja uza fórmula nu’udar amlulik nia saudasaun-augúriu-bensan ba sarani sira. Verbu ne’e iha testu orijinál uza ba tempu hotu, iha tempu prezente mós. Nune’e, ida ne’e signifika anúnsiu, liafoun di’ak, evanjellu. Iha Maria buat hotu kumpre no remata ona tempu hein nian. Liafuan halo an ba ema no Maria nia knotak nu’udar umanidade tomak ne’ebé simu Na’i no fó nia isin.

Maromak asegura mai ita ida-idak ninia prezensa: “Keta ta’uk ha’u hamutuk ho ó” no repete mai ita: “Ha’u horik hamutuk ho imi to’o mundu nia roahn” (Mt 28,20). Ita la mesak ona, iha knaar ne’ebé nia entrega mia ita Na’i asegura nia grasa nia tulun atu lori to’o rohan.

“Ita-boot di’ak liu feto hotu-hotu”: la’ós anju nia liafuan, maibé Isabel nian. Isabel rona tiha  Maria nia saudasaun, nia oan haksoit iha knotak. Isabel nakonu ho Espíritu Santu no haklaken ho lian maka’as: Ita rahun di’ak liu iha feto hotu, no ita oan rahun si’al (Kf Lc 1,39-42). Oan ne’ebé Isabel lori iha knotak, maski ho idade avansada, partisipa – loos liu antisipa – iha inan nia ksolok: “ita-nia lian to’o iha ha’u tilun, kosok-oan haksoit ho ksolok iha ha’u knotak: (Lc 1,44). Iha Testamentu Tuan, akontese beibeik katak liafuan “bensan” (bera’ha), ne’ebé signifika: komunikasaun moris nian husi Maromak nia parte. Maromak mak fó bensan, fó kbiit, forsa, susesu, oan barak, dame, seguransa… Iha-ne’ebé iha moris, iha Kriadór ne’ebé hala’o obra; nune’e bensan mak asaun kontínua ida Maromak nian. Bensan mak sinál favór husi Maromak kuda iha kriatura; la’ós augúriu lais ida, maibé sinál efikás ne’ebé atinje ninia objetivu. Maria mak ida-ne’ebé simu rahun-di’ak aas liu. La iha kriatura ida ne’ebé mak Maromak haraik don natureza no grasa nian hanesan ba nia. Maromak fó bensan ho modu singulár ba Maria no nia, husi nia parte, fó bensan hodi hana’i ninia grandeza ni amizerikórdia: «Maromak kbiit-na’in halo kmanek oioin mai ha’u no nia naran Santu!». Paulo mós sei hateten: “Rahun di’ak ba Maromak,ita Na’i Jezús Kristu nia Aman, ne’ebé hakonu ita ho bensan espirituál oioin husi lalehan , iha Kristu” (Ef 1,3). Liuhusi Kristu, Maria nia oan, Aman hasuli mai ita ida-idak ninia moris. Ita, hanesan Maria, fó bensan ba Nia ba don estraodináriu grasa nian.

Ita-boot di’ak liu feto hotu-hotu no ita-boot nia oan di’ak liu: la’ós anju nia liafuan, maibé Isabel nian. Kona-ba Isabel mós evanjellu dehan katak nia ko’alia hodi Espíritu Santu nia kbiit, nune’e ida-ne’e mós Maromak nia liafuan ida. Ita ko’alia ba Maria ho Maromak. Orasaun ne’e nia grandeza mak koru úniku ne’ebé ita halo ho Maromak hodi ko’alia ba Maria. Maibé bensan maruak ne’e nia movimentu rua: tun no sae, tanba Maria nia oan ne’e mak Jezús, Oan-Mane hanesan ho Aman, Maromak husi Maromak. Maromak haraik bensan ba feto, maibé feto-Igreja-umanidade fó bensan ba Maromak.

Tur ahi iha terus mak konsekuénsia ida salan nian, no iha Apokalipse feto hakilar iha terus partu nian, tanba Igreja ne’ebé tenke haklaken Makso’in ba mundu sofre persegisaun no difikuldade. Maibé Maromak halo “malisan” sai “bensan” ida. Ita haree relasaun fundamentál Eva-Maria, ne’ebé S. Paulo temi. Eva, feto, lori malisan no tur ahi Adão, mane, ne’ebé destina ba kosar no mate.

Maria, feto foun, lori bensan no hahoris Adão foun, destina ba glória, Jezús, maibé iha Jezús Redentór, Liafuan ne’ebé halo an ba ema, nia natureza umana no destina ba bensan.

«Jezús»

Ita iha sentru «Ave Maria» nian. Papa Urbano IV (1261-1264) mak fó orden atu aumenta “Jezús” nu’udar konkluzaun ba parte dahuluk. Saun Bernardo hakerek katak Jezús nia naran mak bani-been ba ibun, melodia ba tilun, ksolok ba fuan, roman, ai-han, ai-moruk (Ct 15,5). Parte dahuluk ita-nia orasaun nian loke ho Maria nia naran no taka ho Jezús nian. Jezús nia naran reprezenta pontu to’o nian normál no esensiál. Istória salvasaun tomak prepara no naksira naran santu ne’e ne’ebé horik iha sentru mundu nian, istória nian no ema ida-idak nia fuan nian: “La iha naran seluk ne’ebé fó ba ema sira iha lalehan okos ne’ebé bele halo ita hetan makso’in” (Apóst 4,12). Jezús, Jezús makso’in, naran frekuente ba ebreu sira, signifika literalmente «Jahvé salva». Ne’e duni naran Jezús hatudu katak «salvasaun ne’ebé Na’i halo liuhusi  oan husi Maria nia knotak». Jezús salva ita. Maria lori ita ba Jezús: nia mak dalan ne’ebé lori ba Kristu (Marialis Cultus 32), ita-nia pontu orientasaun seguru liu atu tau ita iha Na’i nia servisu. Inkontru ida-idak ho nia rezolve iha enkontru ho Kristu rasik: enkuantu ita fó onra ba Inan, ema koñese Oan, hadomi, glorifika Oan no observa ukun-fuan sira (kf LG 66; MC 36). Hodi dehan nia Naran, tuir tradisaun semítika, ita provoka prezensa ida, protesaun espesiál ida, uniaun no komuñaun ho Makso’ik, Salvadór. Jezús mak naran ne’eb’e ita tenke invoka beibeik, ho fuan liufali ho ibun tutun. Espiritualidade orientál antiga tranzmite mai ita invokasaun simples no nakonu ho konteúdu: «Na’i Jezús, Maromak Oan, hanoin ha’u ema maksalak». Orasaun ne’e hanaran «orasaun fuan nian». Ne’e mak orasaun intensa no sinsera ne’ebé hakonu fuan no ba kontra orasaun ho liafuan bara-barak, ne’ebé hamamuk no halo ulun distraidu. Bainhira ita remata parte dahuluk Ave Maria nian ho Jezús nia naran ita fanun iha ita sentimentu sira maravilla boot, admirasaun no agradesimentu nian ba Maria ne’ebé fó mai ita no ita hafoun luhusi Nia ita-nia konsagrasaun ba Jezús.

Santa Maria, Maromak nia Inan:

Proklamasaun santidade Maria nian introdús ita iha parte daruak orasaun nian, ne’ebé maski mantein ligasaun ho Sagrada Eskritura, parte ne’e Kreda mak kompoin.

Baze ba ita-nia santidade mak Maromak nia don «grasa santifikadora nian» ne’ebé haraik iha batizmu no halo klamar sai nabilan, simboliza ho hatais mutin. Maria simu grasa ne’e ho abundánsia iha momentu ninia Imakulada Konseisaun nian. Maria santa tanba Espíritu Santu horik iha nia no asume nia nu’udar instrumentu no fatin atividade divina nian.

Maibé Maria nia santidade la’ós de’it frutu husi don sira Maromak nian, maibé mós frutu husi ninia nia vontade livre nia korrespondénsia kontínua no jeneroza. Ninia santidade sai tasak iha dalan fiar ne’ebé susar no karidade ne’ebé laran-luak ba beibeik,  liuhusi ninia saran an tomak ba Maromak, to’o saran nia Oan mane-mesak iha krús.

Iha fraze ne’e, ita mós dehan “Maromak nia Inan”. Maromak la iha inan ida, tanba nia eternu eh rohan-laek. No ita keta husik ita-nia an monu iha teogonia (jeneolojia no filiasaun maromak sira-nian) mitolojia antiga sira. Ita bele ko’alia fraze ida-ne’e (ne’ebé iha gregu: θεώτοκος [theotokos] no lia-latin Dei Genitrix, katak ida ne’ebé tur ahi Maromak), tanba definisaun Konsíliu Éfezu nian. Defaktu, Nestor hateten katak títulu ne’e erétiku, maibé Konsíliu define Jezús Kristu ema ida de’it, Maromak no Ema, tanba ne’e mak dehan katak  kona-ba ema nia mak segunda pesoa Trindade nian; se Maria mak Kristu nia inan, nune’e nia Maromak nia Inan, maibé loos liu atu dehan: Nia ne’ebé tur ahi Maromak, naturalmente iha ninia natureza umana. Husi tinan 431 títulu Maria nian ida-ne’e mak uza barak liu.Tanba Maromak mak ida-ne’ebé aas liu, puru liu, Maria sai Maromak nia Inan tanba nia rasik hakarak sai ema nia Oan, ita-nia maun. Nune’e, hodi dehan “Maromak nia Inan, ita dehan mós ita-nia inan. Liufali devosaun ida, ne’e mak profisaun fiar nian iha Inkarnasaun. No orasaun hotu tenke hahú ho profisaun ida fiar nian. Nune’e nu’udar “Nakonu ho grasa” ka tradús ho “grasa barak liu” halo atu ita dehan Grasa hakruuk mai ita, nune’e Maromak nia Inan mak profisaun ida fiar nian iha Inkarnasaun redentora no ita-nia divinizasaun.

Harohan mai ami ema maksalak:

Tanba ninia maternidade divina, Maria soi papél partikulár iha intersasaun santu sira-nian mai ita. Ninia umanidade sai ida de’it ho Kristu nia Oan nian, ne’ebé foti nia isin no nia raan.  Tanba ne’e mak invokasaun “harohan”! Maria, harohan, halo buat rua mai ami! Dehan liafuan ida ba ami-nia di’ak. Intersede ba Maromak! Intersede singinfika intervein ba ema ruma nia vantajen; halo mediasaun… Maria hakarak intersede, tanba nia hamriik iha Maromak nia parte no iha ita-nia parte. Maria mak Advogada no Auxiliadora, Maria hakohak ita-nia moris ho nia domin inan nian: maski ita moris iha situasaun mizéria no salan nian ita la sai dezesperada, konfiansa iha nia tulun kontinua alimenta ita-nia esperansa sira.

Orasaun intersesaun nian halo mai ita ema maksalak sira. Ita dirije ba Maria konxiente kona-ba ita-nia an, hanesan ema hotu, maksalak sira, moras salan nian. Hodi dehan ita “ema maksalak”, ita dehan kona-ba urjénsia intersesaun nian. Defaktu, salan mak fini mate nian, liuhusi asfiksia (labele dada iis) progresiva. Se ita konxiente kona-ba ita-nia salan, orasaun mak nesesidade ida.

Grasa dahuluk atu husu ba Maria mak salvasaun rohan-laek. No grasa ne’e duni mak ita husu ho liafuan “harohan mai ema maksalak: sira. Hodi Maria nia orasaun, esperansa no rai-hun mutin salvasaun nian ba mundu tomak, mak ita bele hein atu hasoru nia Oan ne’ebé ema hotu nia salvasaun.

Oras ne’e no oras ne’ebé ami-ata besik atu mate: fraze ne’e mai husi espiritualidade sékulu XIII – XV iha ne’ebé forte liu sensu mate nian. Tempu ne’ebá iha “peste negra” ne’ebé ora-oras ataka no halo moris iha perigu boot. Maibé ita hateten: oras ne’e, katak: kedas! Iha ne’e kontinua tema urjénsia orasaun nian. Se ita hateten “harohan mai ha’u”, bele dehan fraze ne’e klixé, la iha profundidade. Maibé se ita dehan harohan mai ha’u agora kedas, buat ne’e sai sériu. Aleinde kedas, iha mós durasaun. Maria akompaña ita nafatin, iha ita-nia moris tomak. Ninia prezensa inan nian eh materna, rezervada, labele falta mai ita. Prezensa ne’e fó hanoin ninia prezensa iha Jezús nia moris: Oras: festa Caná, iha-ne’ebé nia halo Oras to’o. Hafoin prezensa iha krús, iha oras Jezús nia mate nian. Forte iha parte ne’e hanoin evanjellu nian. Tanba ne’e, maski iha parte ne’e ladún bíblika hanesan dahuluk, maibé la kuran iha Eskritura. Iha fraze ikus ida-ne’e iha sensu forte tempu nian: tempu ne’ebé halai provoka laran-susar boot, liuliu bainhira to’o otas ida katuas-ferik ona. Ita labele hapara nia, ita labele rekupera nia.

Maria nia prezensa iha ita-nia tempu, mak prezensa ne’ebé proteje no hakmaan belun ida nian, prezensa ema ida nian ne’ebé hatene fó dame no hakmatek. Hodi invoka nia ne’ebé iha ona lalehan, ho ninia umanidade tomak, ita halo ita-nia moris badak iha badak-laek, nune’e ita-nia dalan iha rai ne’e loke ba moris lahó limite.

Amen.

(Abade Cesare Falletti di Pra’d’Mill-Cartuxo)