Povu sarani invoka Inan Mizerikórdia nian tanba iha nia sira rekoñese Aman ninia mizerikórdia iha forma materna, halo ho ternura/fuan mamar, gratuidade, laran-luak, akollimentu/simun no tanba nia mak Inan ba Nia ne’ebé Mizerikórdia, Kristu. Husi nia ita husu tulun atu ita sai laran-sadia.

Iha Bula Misericordia Vultus (11 Abríl 2015), atu proklama Jubileu estraordináriu Mizerikórdia nian, Papa Francisco afirma iha n.24: «Ita dirije ba nia orasaun antiga liu no nafatin foun, Salve Regina, atu nia nunka kole dirije nia matan mizerikordiozu sira mai ita no halo ita sai dignu atu komtempla mizerikórdia nia oin, nia Oan Jezús».

Amu-Papa nia liafuan sira husu atu iha tinan dedika ba mizerikórdia ita halo uzu orante Salve Regina eh Salve Liurai-Feto nian. Orasaun ne’e nu’udar antífona mariana nia mak famoza liu, basá sarani sira hateke ba nia nu’udar Liurai-Feto Mizerikórdia nian ho liafuan umanu ne’ebé kle’an liu: «hodi tanis… iha tanis-fatin ne’e»[1].

«Tanis-fatin» (rai kle’an) ne’e mak naran ba ita-nia mundu no ita-nia moris. «Matan-been sira mak karakterístika profunda ita-nia moris nian: matan-been laran-taridu nian, ta’uk nian; matan-been husi sira abandonadu, hetan tratamentu aat, ema hatuun, baku, halo violénsia hasoru; matan-been husi ema ne’ebé la iha tan ema seluk, ema ne’ebé hamlaha, ema ne’ebé malirin, ema ne’ebé hetan injustisa. Matan-been sira sai invokasaun libertasaun nian, resgate nian. Nune’e mak tama iha rahun-diak sira: “Rahun-di’ak ba sira ne’ebé tanis (Lc 6,21)”» (Mons. Massimo Camisaca).

Tanis. Matan-been. Ne’e tema ida ne’ebé repete iha Papa Francisco nia diskursu no omilia sira; tema ida ne’ebé integra iha tradisaun tinan barak Kreda nia moris nian. Iha Siracusa (Itália) iha Santuáriu ida hanaran «Madonna delle lacrime» no ninia reitór Pe. Luca Saraceno identifika matan-been oin hitu tuir Papa Francisco: matan-been ksolok nian, perdaun no arrependimentu nian, laran lahakmatek tan domin, fidelidade nian, kompaixaun nian, konsolasaun nian, rahun-di’ak nian.

ORIJEN NO UZU SALVE REGINA NIAN

Orijen iha tempu Medievál

Salve Regina orasaun ida sékulu XI nian – hanaran sékulu piedade mariana nian – no sai rezumu di’ak ida kona-ba devosaun mariana tempu ne’ebá nian. «Laiha époka ida ne’ebé hananu Maria nia mizerikórdia ho inpirasaun éstaze nian no ho lian ida de’it hanesan Medievu» (Maria Winowska). Melodia gregoriana, antiga hanesan orasaun ne’e, konserteza kontribui ba ninia difuzaun.

Orasaun ne’e nia autoria atribui ba autór barak. Porezemplu bispu español Pietro Martinez (+ 1000), bispu fransés Ademaro (1098), S. Bernardo no seluk tan. Ohin bele dehan ho seguru katak Ermanno de Reichnau (+ 1054), mak autór, ba Alma Redemptoris Mater mós. Ermanno moris iha 18 Jullu 1013 husi Eltrude no Goffredo prínsipe Altshausen husi Suésia. Nia moris ho malformasaun no aleijadu, nune’e labele hamriik loos no la’o. Ho tinan hitu, nia hela iha konventu benedetinu Reichnau nian, besik bee-lihun Costança nian no hela iha-ne’ebá ba moris tomak, hodi sai monje iha 1043. Ermanno la’ós de’it peskizadór ida ne’ebé iha kultura boot – koñese matemátika, lia-gregu, lia-árabu, astronomia, múzika – maibé ema ida distinge iha umanidade ho paixaun, ema ida ne’ebé «agradavel, amigavel, hamnasa beibeik; tolerante, haksolok» (Cyril Martindale), ne’ebé deskobre iha konventu beleza amizade nian no uma ida ninia laran-manas.

Uzu ‘Salve’ nian iha monje no Orden mendikante sira-nian

Notísia seluk kona-ba Salve Regina nian informa katak antífona ne’e mak espresaun piedade konventu nian. Monje sira iha Regra hakerek katak tenke hananu nu’udar inu prosisaun nian iha Cluny, durante festa Asunsaun nian no iha festa boot sira. Husi estatutu  Kongregasaun Cluny hakerek katak «Motivu ba preskrisaun ne’e mak, depoizde Kriadór buat hotu nian, ba Mahalok Lalehan no Rai nia Inan tenke iha domin boot no aas liu husi kriatura rasionál ida-idak».

Kongregasaun Cistirciense mós uza Salve, nune’e ita bele komprende tanba sá atribui mós autoria ba S. Bernardo husi Clairvaix (+1153). Sira hananu Salve nu’udar antífona ba Benedictus eh Magnificat, no iha festa medievál haat: Purifikasaun (2 Fevereiru), Anunsiasaun (25 Marsu), Asunsaun (15 Agostu), Natividade (8 Setembru).

Orden mendikante sira mós foti Salve Regina iha sira-nia piedade. Orden Dominikanu nian uza Salve iha 1221 depoizde ‘Completas’. Franciscano sira / Frade Menór sira ho reforma litúrjika husi Ministru Jerál Frei Aimone Faversham (+1244), sira uza mós antífona mariana Salve iha tempu oioin tinan litúrjiku nian, hodi hananu depoizde ‘Completas’.

Servita (Servos de Maria) sira uza beibeik Salve. Sira-nia Konstituisaun tinan 1280 preskreve atu keta husik tempu ida iha tinan litúrjiku atu harohan Salve Regina iha Liturjia Oras ida-idak ninia rohan no depoizde han hamutuk, menus iha tríduu paskál. Bainhira hananu Salve, frade sira hakruuk no hakneak ho ain-tur ida bainhira temi liafuan Salve Regina, to’o liafuan salve tuirmai. Davide Turoldo, servita famozu liu, iha ninia poezia ida aprezenta ho modu intensionál relasaun filiál entre Virjen Maria no ninia Servo sira liga ho Salve: «Frade hira no lian koru nian hira atu kumprimenta ha’u kalan-kalan. No ha’u, hodi halo sira la nota buat ida, ho hamnasa midar, kumprimenta sira ida-idak kalan-kalan».

Servita ida naran Ignazio Maria Calabuig (+2005), mariólogu no liturjista ida, dedika pájina ruma ba Salve Regina no aprezenta espresaun tolu iha ninia konteúdu.

Salve Regina, afirma Calabuig, ba ninia konteúdu mak tempu hanesan espresaun saudasaun nian, forma “hasae lian/hakilar” ida, no lian hamulak nian:  – servita sira-nia saudasaun ba Liurai-Feto mizerikórdia nian; saudasaun solene, esprime ho termu/liafuan sira ne’ebé koloka didi’ak: termu hanesan loke no taka estrofa dahuluk: «Salve, Regina […] spes nostra, salve»; – hasae lian/hakilar iha sentidu bíbliku-litúrjiku  povu ida nian ne’ebé moris iha opresaun sae to’o ba lalehan (kf Ex 2,23;3,9); hakilar, ne’ebé servita sira hasae ba sira-nia Advogada – iha opresaun salan nia okos no halerik/tanis iha rai desterru nian – atu Na’i-Feto intervein ba sira nia di’ak no halo sira hetan libertasaun no fila ba Rain rasik; hamulak husi Servita sira ba ba Jezús nia Inan, atu «desterru ne’e hotu» hatudu ba sira Oan-Mane «benedictus fructus» husi ninia knotak.

Salve Regina, ne’ebé foufoun espresaun piedade monástika nian no Orden Mendikante sira adota, hetan fatin relevante iha piedade populár, hodi hamosu simpatia boot iha ema sira nia lee.  Atu hatán ba devosaun ne’e, iha sékulu XVI estabelese tiha katak iha loron festa sira sei hananu antífona ne’e depoizde Vésperas no la’ós iha ‘Completas’; iha sékulu XVII, atu halo sai populár liután omenajen kalan nian ba Virjen, habelar tiha lisan iha Orden Relijioza sira, atu hisik água-benta, durante knananuk Salve ba frei sira no povu.

 

KOMENTÁRIU BA SALVE REGINA

Tanba tradusaun tetun la fiél ba orasaun ne’e, ami  aprezenta testu lia-latin Salve Regina nian: «Salve, Regina, mater misericordiae; vita, dulcedo et spes nostra, salve. Ad te clamamus, geméntes et fientes in hac lacrimarum valle. Eia ergo, advocáta nostra, illos tuos misericordes oculos ad nos converte. Et Iesum, benedictum fructum ventris tui, nobis, post hoc exilium, osténde. O clemente, o pia, o dulcis Virgo Maria».

Entre komentáriu sira atu fó onra ba Salve Regina, ita hetan ida husi Goffredo husi Auxerre (+ 1188), S. Lourenço Brindisi nian (+ 1619), S. Alfonso M. De Liguori (+ 1787).

Goffredo de Auxerre (+ 1188 ca.)

Iha ninia omilia, Goffredo esplika atributu tolu ne’ebé akompaña títulu Regina misericordae ne’ebé aplika ba Maria, katak: «vita, dulcedo et spes nostra» [vida, doçura, esperança nossa]. Tuir Goffredo Maria mak ita-nia ‘vida’ tanba ho ninia ezisténsia santa nia ezemplu nia hahoris no eduka ba vida. Nia ita-nia ‘doçura’ (moris midar) tanba nia mak maklorik eh portadora valór boot amabilidade nian, katak domin ba kontemplasaun, ksolok bainhira halo memória, konfiansa ne’ebé nia matan mizerikordiozu sira habelar bainhira hateke mai ita. Maria mak ‘esperansa’ uluknanai tanba «esperansa moris-hi’as» nian.

Hodi kontempla buat ne’ebé ita hein no hakarak sai realidade ona iha nia – vitória kona-ba mate no ksolok rohan-laek –, ita sente enkorajamentu no nakonu ho konfiansa. Ne’e mak «esperansa mizerikórdia nian» mós tanba hodi konsidera Virjen Maria nu’udar íkone Maromak nia mizerikórdia nian ita tau laran-metin atu liuhusi ninia harohan-daet ita hetan buat ne’ebé ita la merese tanba ita-nia salan, no liuliu atu haree bainhira «desterru ne’e hotu, Jezús» fuan husi ninia knotak.

Atributu tolu nalian iha ema sarani nia fuan no fó hanoin kona-ba mistériu ninia ezisténsia (vita) nian, kona-ba nesesidade konsolasaun nian iha laran-susar (dulcedo), kona-ba nesesidade atu moris hodi hein iha fiar-metin eh esperansa (spes). Konserteza Goffredo hatene didi’ak katak Kristu de’it mak ita-nia moris, Nia de’it mak bee-matan konsolasaun (dulcedo) aas nian, Nia mesak de’it mak ita-nia esperansa. Maibé, hanesan ho ninia mestre Bernardo, nia la duvida kona-ba ne’e: Maria mak lalenok Kristu nia roman nian; Maria Virjen mak «vita, dulcedo, spes» bainhira nia sai lalenok Kristu nia asaun salvífika. Iha tronu Regina misericordae nian, Goffredo no ninia monje sira mak ema kiak ne’ebé buka tulun, sala-na’in ne’ebé husu perdaun.

S. Lourenço de Brindisi (+ 1619)

Lourenço, frei ‘capucinho’, amlulik, doutór Kreda nian, biblista naran-boot – mak devotu ida Maria nian. Nia liga títulu rua “Regina” (liurai-feto) no “Mater” (inan) hodi haree Maria ninia tanesan ho Kristu. Maromak mak kbiit-na’in (Liurai) no di’ak liu (Aman). Ho modu análogu Matia iha kbiit boot (Liurai-Feto) no nakonu ho laran-di’ak (Inan). Atu hatudu Maria nia kbiit no laran-di’ak, santu ne’e bolu Virjen Maria nu’udar «Regina» no «Mater misericordae», hanesan Salve Regina hahú. Maromak mak halo Maria Liurai-Feto no Inan Mizerikórdia atu intervein ba Kreda no umanidade nia di’ak. Maria ninia realeza (sai liurai-feto) nu’udar servisu inan nian.

S. Alfonso M. de Liguori (+1787)

Misionáriu boot, bispu laran-manas no eskritór famozu kona-ba obra “Le Glorie di Maria” (1750) Hakerek ne’e mak sinál devosaun boot no agradesimentu ba Maromak nia Inan ba tulun hotu nia simu iha ninia moris. Volume ne’e fahe ba parte rua: ida uluk komentáriu  ba Salve Regina, parte daruak aprezenta «Maria nia virtude sira».  Iha komentáriu ba Salve Regina nu’udar parte importante liu livru nian, S. Alfonso haktuir Na’i-Feto nia intervensaun oioin ba sarani sira. Maria husu Maromak fó perdaun ba sira, lori sira ba amizade ho Maromak; se salan haketak, hadook husi Maromak, nia hakbesik, rekonsilia, halo sai ida. Nia intervein atu ema maksalak ne’ebé konverte hela metin iha grasa: konvida ema sala-nain ba orasaun, husu roman no kbiit ba nia, impede atu nia monu tan, husu ba nia don perseveransa finál. Nia mak advogada kbiit-na’in no inan laran-sadia, Maria la rekuza atu defende ema mukit liu sira-nia kauza; nia matan hotu prontu atu haree, atu iha kompaixaun, atu tulun nafatin, liuliu iha momentu sira perigu nian no liuliu iha oras atu mate: iha momentu ne’e nia sai presente liután atu konforta sira ne’ebé iha devosaun ba nia, defende sira husi buat aat/malignu, salva sira husi infernu, no atu lori sira ba lalehan iha enkontru rohan-laek ho Maromak.

VALÓR NO SIGNIFKADU SALVE NIAN BA ITA-NIA TEMPU

Ita dehan tiha ona katak Salve Regina mak espresaun ida típika Medievu nian. Períodu ne’e esprime valór sira ne’ebé vale nafatin eh rohan-laek: konxiénsia kona-ba nesesidade mizerikórdia/laran-sadia nian; konxiénsia kona-ba hela iha rai/fatin desterru nian; moris iha mundu atu harii Reinu; hakaran atu kontempla Kristu nia futar oin; ho konfiansa husi Inan Mizerikórdia nia tulun, basá ba nia Maromak entrega misaun partikulár ida grasa no intersesaun nian ba povu nia di’ak.

Tanba valór sira-ne’e mak jerasaun sarani barak hadomi orasaun Salve. Iha harohan-na’in dahuluk sira, orasaun ne’e orasaun auténtika ida iha sira-nia ibun, no ohin loron, maski iha mudansa kulturál, nalian nu’udar harohan tebes ida iha ema sira ita-nia tempu nia ibun. Povu sarani invoka Inan Mizerikórdia nian tanba iha nia sira rekoñese Aman ninia mizerikórdia iha forma materna, halo ho ternura/fuan mamar, gratuidade, laran-luak, akollimentu/simun. Bainhira ita rona ema kumpre promesa ba Maria, husu Misa agradesimentu ba Na’i-Feto, ne’e hotu hatudu katak Maria manifesta ninia mizerikórdia hodi tulun iha perigu sira, hodi husu isin-di’ak no grasa sira.

Títulu «Mater Misericordiae» [Inan Mizerikórdia nian] – hetan iha Salve Regina – selebra duni Maria ninia mizerikórdia. Uluknanai tanba nia mak Inan husi Nia ne’ebé Mizerikórdia, Kristu, hanesan S. João Paulo II afirma iha ensíklika Dives in misercordia. Haruka mai mundu, Kristu sai ema tan domin ba umanidade, atu partilla ninia terus, solidaun eh sente-mesak, ta’uk, mate. Aleinde ne’e, títulu ne’e fó hanoin mai ita katak iha Calvário, Jezús oferese inan ida ba Kreda: «Ne’e mak ó-nia Inan» (Jo 19,25), nu’udar matadalan no konfortu ba peregrinu/la’o-rai sira iha rai, no entrega nia ba nia maun-alin sira: «Feto, ne’e ó-nia oan» (Jo 19,26), hotu-hotu sai ninia oan sira, hanesan Jezús, oan sira ne’ebé presiza inan ida iha sira-nia krús nia sorin.

Dirije ba Inan Mizerikórdia nian ho konfiansa la’ós de’it husu intersesaun ba salan sira, maibé liuliu husu tulun atu ita sai laran-sadia eh mizerikordiozu/a, hanesan ninia Oan Jezús fó orden: «Imi sai mizerikordiozu hanesan imi-nia Aman mizerikordiozu» (Lc 6,36). Atitude ida-ne’e Na’i husu ba sira ne’ebé Nia fó mizerikórdia.

Ho Papa Francisco nia lia-menon, liuliu iha Tinan estraordináriu Mizerikórdia nian, ita halo pergunta simples ida: mai ita, sá loos signifikadu sai mizerikordiozu/a? Literalmente signifika iha fuan sensivel ba ema seluk nia mizéria eh moris mukit, prontu/a atu tulun. Ne’e mak atitude Samaritanu Di’ak nian (kf Lc 10,33). Singifika haree ema envezde sees husi ninia dalan, sai sensivel ba ninia nesesidade sira, tulun ho modu konkretu, uza ita-nia meiu sira,ita-nia tempu, ita-nia forsa no ita-nia moris rasik.

Ita konxiente katak iha dalan konformasaun nian ba Kristu ita bele monu no halo salan, mai ita husu Maria nia tulun, basá nia koko loloos Maromak nia mizerikórdia; nia sente katak Maromak hamatan nia ho domin no hadomi nia (Lc 1,48), hodi haklaken iha Magnificat katak Na’i nia mizerikórdia eh laran-sadia habelar «husi jerasaun ba jerasaun» (Lc 1,50).

Nune’e, hodi hananu ba Inan Mizerikórdia nian ho knananuk Salve Regina ita bele haka’as an atu tuir Kristu, dalan ne’ebé Maromak nia Inan hanorin ita atu la’o tuir: «Imi halo tuir buat ne’ebé Nia haruka» (Jo 2,5). Hanesan hakarak dehan: «Ha’u-nia Oan ne’e bele dehan buat ruma estrañu, maibé imi konfia iha Nia, hanesan ha’u aprende atu konfia iha Nia, maski Ninia liafuan sira estrañu» (kf Lc 2,49-50).

Defaktu Oan-Mane dehan ba sira buat ruma estrañu: «konvidadu sira hakarak tua, no imi lori bee. Sira konfia iha Nia no “sinál boot” akontese: bee Lei nian (“uza atu fase judeu sira nia ain” (Jo 2,6), bainhira sira lori ba ida-ne’ebé dirije festa, nakfilak tiha ba tua».

(Adapta husi Revista Testimoni 2016)

 

[1] Tradusaun tetun Salve Regina nian la tuir liafuan orijinál.