Dili – Partisipante na’in 42 ne’ebé hala’o retiru anuál iha Comoro, hahú loron 3 Outubru ho konvite atu “reza no agradese ba Maromak ba maluk matebian sira tanba sira  mós – la’ós de’it santu sira – Maromak nia sinál atu fó buat ruma di’ak mai ita, maski ita ida-idak iha ita-nia imperfeisaun sira, limite sira, salan mós, maibé Maromak mak kompaixaun no laran-sadia”, Padre Wong hateten. Ba sira mós ita husu sira-nia orasaun atu tulun ita halo ita-nia peregrinasaun bá to’o Lalehan.

Hafoin komenta kona-ba leitura Missa nian, Padre Wong hateten katak bainhira Evanjellu ko’alia kona-ba karakterístika ka kualidade sira dixípulu nian, nia hakarak mós hateten kualidade sira Maromak nian. Iha evanjellu ko’alia kona-ba eskolante na’in 72, no ida-ne’e númeru simbóliku kona-ba “jentiu sira” ne’ebé seidauk rona Maromak nia Liafuan no simu instrusaun husi Jezús. Hafoin, Maromak, husu ema nia kolaborasaun atu hala’o knaar salvasaun ba mundu tomak: “Maromak hakarak salva mundu tomak la’ós ho ninia kbiit de’it maibé ho ita-nia kolaborasaun”. Ne’e mistériu Maromak nian. Nia bele salva mundu hodi ninia hanoin de’it, hanesan bainhira iha kriasaun, nia hanoin no mosu, maibé “Nia hili ema atu sira ba ninia kolaboradór/a… to’o ohin-loron mós. Nia hili ita atu sai ninia manu-ain”.

Ita hala’o ita-nia misaun, la’ós atividade, obra misionária de’it, “karya-karya”. Misaun halo parte ita-nia konsagrasaun – konsagrasaun apostólika – influensia ita-nia moris tomak, ita-nia moris tuir votus sira, vida komunitária, vida orasaun.

 

MAROMAK NIA DOMIN IHA JEZÚS KRISTU

Iha konferénsia dahaat husi Padre Wong, nia aprezenta testu bíbliku Rm 8,35-39 ne’ebé ko’alia kona-ba Maromak nia domin, no S. Paulo dehan “la iha buat ida haketak ita husi Maromak nia domin”: “Laran susar, ka laran taridu, ka ema duni todan, ka hamlaha ka hatais la iha; ka perigu, ka surik.. mate ka moris, anju ka lalehan nia kbiit na’in sira; ka sasan ohin ne’e nian ka buat aban bainrua nian; ka kbiit na’in sira, ka fatin aas, ka fatin kle’an, ka buat seluk”.

Tuir Padre Wong nia eskema, nia hahú ho pergunta enjerál: “Saida mak testu bíbliku ne’e hakarak dehan mai ita?”

Uluknanai, ita bele hanoin kona-ba lista ka akontesimentu hamta’uk liu, terrór, buat aat oioin, eskándalu, moras, nst maibé nein ida husi ne’e bele haketak ita husi Maromak nia domin iha Jezús Kristu. Aflisaun sira, susar sira, dezastre sira, persegisaun sira, sira ne’e lori Maromak besik ita. Ita sai vensedór, maski iha mundu nia matan ita lakon.

Moris ka mate, ita  ho Kristu. Iha mate ita mate ho Nia no tanba ita mate ho Kristu ita sei moris ho Nia mós. Mate, la’ós separasaun maibé pasu ida atu sai besik liután ba Maromak nia prezensa: “Death is not the end but the gate that opens so that we can finally meet the Lord Jesus Christ face to face”.

Kbiit anju sira-nian mós labele haketak ita husi Maromak. Liafuan sira-ne’e Paulo hateten tanba nu’udar judeu, sira dezenvolve fiar kona-ba anju sira, Sira hateten katak buat hotu iha ninia anju… anin, kalohan, duut… Rabbi sira – inklui Paulo ne’ebé mós rabbi ida – fiar katak anju sira laran-moras ho ema, no sira hirus Maromak tan kria ema, hanesan sira lakohi atu Maromak hadomi mós ema. Nina ezemplu haree iha lenda ida kona-ba Moisés. Bainhira Maromak mosu iha Sinai atu fó Lei ba Moisés, iha anju sira ne’ebé serví Nia. Sira ataka Moisés, hapara nia, maibé Maromak fó orden atu husi Nia hasoru Moisés.

Nune’e mak Paulo dehan katak, maski anju sira laran moras maka’as, hirus, ida-ne’e mós labele haketak ita husi Maromak nia domin.

Judeu sira fahe tempu ba tempu prezente no tempu ne’ebé atu mai, haketak malu. Paulo dehan katak maski mundu agora sei liu, no mundu foun mai, ligasaun domin sei nafatin.

Paulo ko’alia kona ba “fatin aas” no “fatin kle’an”, altura no profundidade. Liafuan sira-ne’e liafuan astrolojia nian (la’ós astronomia). Judeu sira ta’uk liu ho fitun sira. Sira fiar katak ema ida ne’ebé moris nia simu influénsia podér nian husi fitun ida no ninia destinu fitun ne’e mak determina. “altura” ka fatin aas, mak tempu iha-ne’ebé fitun iha ninia pontu aas liu no ninia influénsia “foti sae”; “profundidade” ka fatin kle’an bainhira fitun ne’e monu no iha ninia pontu badak liu.

Paulo hateten katak, “The star can’t hurt you. In their rising and their setting, they are powerless to separate you from God’s love”.

Mundu seluk mós labele haketak ita husi Maromak. Paulo hateten katak se porezemplu, ita imajina katak iha mundu diferente ida, ita sei kontinua seguru. Maromak kontinua hadomi ita.

Testu bíbliku ne’e hanorin saida mai ita iha tempu retiru?

Atu hatán ba pergunta ne’e, Padre Wong sita artigu 62 Konstituisaun nian ne’ebé dehan katak «Komunidade dahuluk Mornese nian mak konvite no enkorajamentu atu halo ita-nia komunidade “uma domin Maromak nian”, iha-ne’ebé foin-sa’e feto sira sente katak ema simu sira, no iha-ne’ebé moris loroloron nian, moris iha karidade ksolok nian ne’ebé kontinua Maria nia “Magnifikat”».

Padre Costamagna mós fó sasin katak uma Mornese nian mak “Little Paradise” ida no bele hakerek iha didin sira uma nian katak “This is the house of Divine Love”.

 

ROMAN BOOT NO ROMAN KI’IK ATU LENO, UKUN NO HAKETAK

Loron dahaat, Maromak fo knaar ba roman rua: boot atu ukun loron no ki’ik atu ukun kalan. Iha testu hakerek katak Maromak hakiak roman sira atu “fó sai festa sira, loron no tinan sira”. Ba povu Israel sira, unidade sasukat nian mak “festa sira”. Festa ba sira mak momentu atu hanoin fali Maromak nia hahalok sira… momentu sira povu sente komuñaun ho Maromak. Tan ne’e ba sira ladún importante kalendáriu maibé enkontru sira ho Maromak.

“Ba ita nia moris mós iha momentu importante ruma ne’ebé marka ita-nia moris”, momentu ne’ebé bele di’ak, no momentu ladi’ak. Ida-idak bele halo lista ida kona-ba momentu di’ak no momentu aat, maibé Salmista harohan atu Maromak “Hanorin ami sura ami-nia loron sira, ami sei manán matenek” (Sl 90,12). “Sabedouria iha-ne’e mak hatene sura ita-nia tempu, hatene aprende husi akontesimentu, tanba ida-ne’e mak Maromak nia eskola”. Ne’e mak “docibilitas”. “Docibilitas” katak aprende husi akonteismentu, husi ema nia liafuan, nia prezensa atu komprende saida mak Maromak hakarak husi ha’u, atu husik buat hirak ne’e gia ha’u-nia relasaun ho Maromak.

Ir Alma fó hanoin fali katak, “Maromak hakiak tiha ona roman husi nakukun, iha loron dahuluk”. Agora, “Nia fó knaar ba roman no nakukun”. Nia knaar ita bele haree husi verbu tolu ne’ebé tutuir malu: “leno, ukun, haketak”. Iha ita-nia moris ita halo konfuzaun uitoan, tan ne’e “leno” nakukun, no “ukun” atu konfuzaun la tama. Bainhira ha’u la hatene “kalan atu halo saida, loron ba saida” ha’u mós “la komprende Maromak hakarak saida, susar atu halo dalan tuir Maromak nian”.

S. Mateus fó hanoin: “Ó-nia isin nia ahi-oan mak ó-nia matan. Ó-nia matan di’ak karik, ó-nia isin tomak sei nabilan. Maibé ó-nia matan aat karik, ó-nia isin tomak sei iha nakukun hela” (Mt 6,22-23). Ba ebreu sira, dehan matan di’ak, dehan ó-nia matan iha saude; matan aat signifika matan moras.

Iha tradisaun espirituál konsidera nafatin sabedouria rua: inspirasaun no sujestaun, no buat rua ne’e la hanesan ita-nia kakutak nia hanoin la hanesan… Ita husik kakutak nia odamatan loke luan no la taes buat ne’ebé atu hatama ka lae iha ita-nia kakutak ka ita tau porteiru atu avalia no hatam  de’it buat ne’ebé di’ak.

Inspirasaun mai husi laran, husi fuan, parte kle’an liu ema nian ne’ebé nia deside, no baibain lori ba di’ak, Maromak. Maromak nia proposta domin nian, mai husi fuan, lori ba di’ak, liuhusi Espíritu Santu ne’ebé bisu-bisu, fó konsellu ba ema atu oinsá nia atua ho di’ak, hodi husik nia livre atu tuir ka lae Ninia konsellu. Liberdade ne’e mak hahoris hakmatek.  Nia lójika mak lójika domin nian, fó valór, hasai ema nia potensialidade. Ema ne’ebé tuir inspirasaun, nia ema ho konviksaun, ideia klara, simples, tahan maski iha situasaun kontráriu.

Sujestaun, mai husi liafuan latin “sub”, iha okos, no “gèrere”, dada, jere. Signifika katak iha ema seluk mak jere, ukun ha’u-nia kakutak. Ha’u submete an ba ema seluk nia hanoin. Sujestaun mai husi demóniu ne’ebé bobar, kondisiona, sujere, konfunde no impoin hahalok ida ba ema no iha efeitu negativu, aat ba ema, lori ema ba ta’uk, hamosu sensu kulpa nian no urjénsia. Sujestaun nu’udar obrigasaun atu halo bele estraga, lori ba agresividade, halo sai atan no kria konfuzaun. Liafuan obriga, halo ema la assume ho modu livre.  Sujestaun la reziste iha tempu. Liu tiha tempu ruma buat ne’e monu de’it no ita lakon enerjia. Bainhira ita tuir demóniu nia sujestaun, ita halo sasán subar, la iha transparénsia, tan ita ta’uk.

Iha livru ida C.S Lewis (ema inglés no katóliku) nian ho títulu Le lettere di Berlicche haktuir kona-ba “Berlicche”, demóniu nia boot ida ne’ebé liuhusi surat treinu nia sobriñu sai demóniu matenek atu tenta ema husik Maromak no tuir demóniu. Nia hanorin atu “tulun ema atu la hanoin ba momentu prezente maibé atu mehi ba ninia futuru… abanbairua sai saida… hodi la fó atensaun ba momentu prezente ema lakon posibilidade atu hasoru Maromak”. Berlicche hatutan nia razaun katak, “tanba sira bele hasoru ita-nia ‘funu-baluk [Maromak] iha tempu prezente”.

Nune’e, Ir Alma konvida atu hanoin ba sabedouria Kreda nian ne’ebé reza iha Ave Maria “oras-ne’e no oras ne’ebé ami besik atu mate”. Iha ita-nia moris iha buat rua ne’ebé klaru liu: momentu prezente no momentu atu mate. Don Bosco mós dehan: “Ha’u hakarak haree imi haksolok agora no iha eternidade”. Tentasaun mak ita hanoin, preokupa ba abanbairua ne’ebé ha’u seidauk iha, esforsu ba buat ne’ebé la iha, nune’e lakon momentu ida “agora” ne’ebé ha’u “bele modifika moris”, “bele hasoru Maromak”. Madre Genghini mós fó hanoin: “Moris iha momentu prezente no hala’o moris ho domin”. Ida-ne’e mak ita-nia espiritualidade… ain iha rai, la’ós hanoin saida mak sei akontese mai ha’u tinan oin…

Oinsá ita bele komprende se hanoin ida mak inspirasaun ka sujestaun?

Presiza avalia hanoin hotu ne’ebé mosu iha ita-nia kakutak: mai husi ne’ebé? Ha’u haree duni ka halo ‘videoclip’; ha’u rona duni ka ha’u rona tutan, ha’u inventa”. Presiza husu nia uza meiu saida, no lori ba ne’ebé. Hanoin sira ne’ebé hadook husi komuñaun no hakotu unidade, la hadomi, ne’e la’ós inspirasaun Maromak nian maibé sujestaun demóniu nian. Meiu ne’ebé aat la lori ba di’ak. “Hanoin hotu ne’ebé hadook ha’u husi ha’u-nia obediénsia no misaun la mai husi Maromak; liuliu bainhira ha’u defende buat ruma ho agresividade katak ida-ne’e Maromak nia hakaran, seguramente ida-ne’e ha’u-nian, ida-ne’e la mai husi Maromak, tanba Maromak la presiza ha’u-nia tulun atu defende ninia An: Maromak hatene oinsá lori bá oin saida mak Nia hakarak. Se ha’u insiste ne’e, ha’u-nia an mak iha ne’ebá”, Ir Alma salienta.

Ikusmai, konvite husi Ir Alma atu kontinua dalan, hadi’ak an, renova an tuir Maromak nia hakaran, no iha loron ida-ne’e hanoin buat hotu ne’ebé liu husi ha’u-nia kakutak, ha’u-nia fuan… analiza didi’ak ha’u-nia hanoin sira se tebes sira leno, ukun ha’u nia moris no tulun ha’u atu haketak naroman husi nakukun.