Dili – Hanesan loron rua liubá, retiru loron 2 Outubru, hahú ho Laudes no Santa Missa. Ohin, loron memória Anju Mahein sira-nian, maski nune’e, leitura sira foti husi loron baibain nian ne’ebé ko’alia kona-ba dixipuladu. Iha omilia,Padre Andrew Wong subliña karakterístika sira dixipuladu nian tuir S. Lucas iha ninia Evanjellu: haraik an hanesan labarik ida ho fiar boot ba Maromak; iha toleránsia, pasiénsia ba sira ne’ebé la simu ita; prontu/a atu terus, atu lori krús hanesan Mestre. Iha leitura ohin nian, hatudu katak Evanjellu tenke iha prioridade totál no dahuluk liu ita-nia família ka afetu sira; presiza perseveransa iha dalan, tanba la to’o simu ordenasaun ka votus perpétua atu ha’u moris relax. Tanba se ita la bá oin, ita bá kotuk.

Aspetu krús nian ka terus tanba pobreza materiál no espirituál, dependénsia ba Maromak de’it. Hafoin, selebrante liga ho pobreza saleziana, katak hatene uza materiál no osan ne’ebé Divina Providénsia tau iha ita-nia liman ba misaun ba foin-sa’e sira. Pobreza saleziana ne’ebé ema modernu sira husu husi ita mak transparénsia, acountalilty no responsabilidade.

 

SAKRAMENTU REKONSILIASAUN

Tuir modelu aprezentasaun nian, hahú ho testu bíbliku Jo 20,19-23 kona-ba Jezús mosu ba Apóstolu hodi huus iis Espíritu Santu nian ba sira atu kasu salan. Kontestu depoizde moris-hi’as. Nune’e uluknanai saida mak testu ne’e enjerál hakarak hanorin? Biblista sira kompara testu ne’e ho Gen 2,7, iha-ne’ebé Maromak huu iis ba Adão no fó moris ba nia. Adão ni amorism ai husi Maromak. Jezús, hanesan Maromak, huu iis ba Apóstolu sira. Sira simu moris espirituál foun ne’ebé mai husi Jezús. Ne’e mak versaun Pentekostes tuir evanjelista João.

Kreda haree iha pasajen ne’e Kristu haraik podér ba Apóstolu sira atu perdua salan sira, ne’ebé ezerse iha Sakramentu Peniténsia.

Hafoin, pergunta kona-ba “Saida mak testu bíbliku ne’e hanorin iha tempu retiru? Uluknanai, Padre Wong foti fali artigu 41 Konstituisaun FMA nian hodi esplika importánsia Sakramentu ne’e.

Konfisaun mak momentu enkontru ida konfiansa nian ho Maromak nia mizerikórdia; rekonsilia ita ho maun-alin sira; konfesa ita-nia pobreza espirituál; halo dalan liberdade loos nian husi salan; moris atitude haraik-an iha fiar; ho regulár no frekuénsia tuir Kreda nia hanorin (Perfectae Caritatis dehan fulan ida dala rua); atu iha kreximentu pesoál no komunitáriu iha Kristu, basá “ non progredi est regredi”, katak ita la la’o bá oin, ita la’o bá kotuk.

Hafoin nia aprezenta Kardeál Martini ninia hanorin kona-ba Sakramentu Peniténsia nu’udar diálogu ida ho reprezentante Kreda nian, no la’ós de’it konfisaun badak ida. Kardeál Martini sujere atu hahú ho leitura pasajen Eskritura nian ida ne’ebé reprezenta ita-nia estadu prezente; hafoin halo orasaun espontánea ida, tuirmai hala’o estájiu tolu konfisaun nian katak: confessio laudis, confessio vitae no confessio fidei.

Confessio Laudis nia objetivu atu halo ita haree uluknanai grasa sira Maromak haraik mai ita molok hateke ba ita-nia frakasu sira no salan.

Confessio vitae nia objetivu mak aprezenta ba Maromak, liuhusi ninia Ministru, buat hotu ne’ebé harahun ita, atu bele liberta husi ita, basá Maromak iha kbiit atu fó liberdade no moris naresin ka iha abundánsia.

Confessio fidei mak preparasaun imediata atu simu perdaun. Ita haklaken iha Maromak futar oin, ita-nia frakeza sira, maibé ita fiar katak nia maka’as liu ita nia salan sira. Tanba fiar iha ninia kbiit iha ita-nia moris, ita entrega ita-nia mizéria sira ba Nia.

 

HAKETAK TASI HUSI RAI

Enkontru ho Ir Alma kontinua ho loron datoluk kriasaun nian iha-ne’ebé Maromak hamosu rai, husi “seidauk iha fatin ida, Maromak fó fatin ida atu ema bele moris”. Nia hahú hodi haruka pinta mapa Timor nian atu ilustra kona-ba fronteira no baliza sira. Ida-ne’e nu’udar kontinuasaun ba konferénsia horisehik iha-ne’ebé ita presiza hili prioridade sira no dalaruma dehan “lae’ no dalaruma dehan “sin”.

Ohin, mak momentu atu konsidera “lae”, buat ne’ebé fó “limitasaun. Fila fali ba mapa Timor, ita hatene rai ne’e Timor tanba ita tau limitasaun. Ir Alma dehan katak, “Ida-ne’e vale mós ba ita-nia identidade nu’udar ema: to’o iha-ne’e ha’u FMA, liu ida-ne’e la’os ona, ema baibain nian, kabe-na’in nian. Ita tenke tau limitasaun, “batas”. Iha Konstituisaun artigu 22 ne’ebé ko’alia kona-ba pobreza, husu atu ita simu ita-nia frakeza, limitasaun. Madre Mazzarello mós hakerek atu lalika hanoin katak defeitu sira ita bele halakon dala ida… defeitu sira iha ba nafatin. Presiza korriji, halo ho hakmatek no husik iha Na’i nia liman (kf Surat 25). ‘Ida-ne’e atu dehan mai ita atu hatene simu ita-nia limitasaun sira, terus sira, konflitu sira, tanba hakribi limitasaun lori dezastre. Ezemplu ida mak Adão ho Eva. Bainhira bandu atu la han ai-fuan, sira hetok hakarak haree saida mak sei akontese, no samea dehan ninia tanba sá labele”.

Iha livru juniora sira-nian hakerek katak kondisaun ida atu halo dalan mak “simu limitasaun sira, terus konflitu nu’udar parte moris nian”. Ita hotu mehi moris hakmatek lahó poblema maibé ne’e susar. Moris sai susar liután bainhira ita hanoin katak ita tenke hatene buat hotu, hakarak komprende buat hotu, “liuliu sira ne’ebé iha responsabilidade iha komunidade”. Dalaruma iha “komunidade hakarak hatene buat hotu ne’ebé mosu, ne’ebé halo” tanba “ikusnian ita mak responsavel”, maibé “ida ne’e lori frustrasaun de’it, tanba susar atu hatene buat hotu”

Madre Mazzarello hakerek iha Surat 27 katak “Kaprixu sira, foti-an, patarata atu hakarak hatene no lakohi hakru’uk ba sira ne’ebé la’ós matenek, iha momentu mate nian sei halo konfuzaun mai ita”.

Ir Alma komenta katak “lalika hein momentu mate nian; molok mate mós sei kria konfuzaun bamai ita-nia an”. Dalabarak “sala ne’ebé ita halo mak hakribi ita-nia limitasaun”, lakohi limitasaun, uluk liu ne’ebé ema seluk reprezenta:  tanba bainhira ha’u iha ema ida iha ha’u-nia oin, nia dehan ha’u-nia baliza to’o iha-ne’e… ema seluk nafatin limita ha’u-nia an. To’o iha-ne’e ha’u bele; liu ida-ne’e ha’u tama iha ema seluk  ninia rai-lulik ida”. Limitasaun iha oioin: relasaun, ekonómika, fízika…importante mak ita hatene simu, selae moris sei sai “trauma” ida, basá hodi tenik padre ida nia liafuan nia dehan: “se ha’u simu ema seluk nia limitasaun ha’u-nia moris lalehan; se ha’u hakribi limitasaun, ha’u-nia moris infernu”.

La’ós de’it limitasaun pesoál, limitasaun ne’ebé mai mós husi li’ur. Ita mehi dalan hanesan “jalan tol”, maibé “Jezús rasik dehan kuidadu ho odamatan boot. Di’ak liu hili odamatan kloot iha-ne’ebé ha’u koko ha’u-nia limitasaun iha Maromak nia grasa”. Ir Alma hateten katak, dalabarak nia lakon pasiénsia, tan planu la tuir, labele hala’o, ema seluk la komprende, no buat ne’ebé ajuda nia mak halo tuir Jezús ne’ebé dehan: “Iha ita-nia liman ha’u entrega ha’u nia espíritu”. Iha Maromak nia liman ha’u “descança em paz”. Ida-ne’e bele sai konviksaun ida atu simu loroloron Maromak nia projetu, atu fiar loroloron katak Maromak nia projetu di’ak liufali ha’u nian”. Amululik ida harohan nune’e: “Na’i, ha’u agradese ita tan ita la halo ha’u tuir ha’u-nia hanoin”, basá Ninia projetu d’ak liu ha’u-nian.

Ne’e hotu tenke lori ita atu sai konxiente no rekoñese katak ita “prekáriu”, la metin, sei liu… “Coraggio che la vita è di passaggio”, moris ne’e liu de’it. Ha’u labele halo buat hotu ne’ebé ha’u mehi, ha’u hanoin, tanba ha’u nia moris limitadu. Bele moris to’o tinan atus ida, maibé tinan atus ida kompara ho mundu ne’e saida?”, Ir Alma husu?

Konxiénsia kona-ba ita-nia realidade, kontradisaun, limitasaun, tenke tulun ita atu “la alimenta espetativa sira ne’ebé ladun realista”.

Biblista ida dehan “sé mak posui buat ruma, buat ruma ne’e posui nia… tanba bainhira ha’u iha podér, podér jere ida-ne’ebé iha podér”.  Ema ne’ebé fó, ida-ne’e possui duni buat ruma, tanba bainhira ha’u kaer metin buat ruma, buat ne’e manán ona ha’u nia hanoin, ha’u-nia klamar, halo ha’u sai nia atan”. Se ita iha ansiedade, ta’uk atu lakon buat ruma, ha’u kaer metin nia, ne’e dehan buat ne’e sai ha’u nia na’in, ha’u sai buat ne’e nia atan”.

Entre kualidade akompañadór sira-nian tuir foin-sa’e sira iha Dokumentu Finál Sínodu Joven nian sira hakerek: sarani ne’ebé envolve an iha Kreda no iha mundu; ema ne’ebé buka nafatin santidade, ema ne’ebé sira bele konfia no la julga sira; ema ne’ebé rona ho ativu ba foin-sa’e sira-nia nesesidade no hatán ba sira ho laran-di’ak; ema ne’ebé hadomi loloos no hatene loloos; ema ne’ebé rekoñese ninia limitasaun sira no hatene viajen espirituál nia ksolok.

Interesante katak depoizde fó lista naruk karakterístika espirituál nian, foin-sa’e sira dehan, “ema ne’ebé rekoñese ninai limitasaun”.

Atu taka, Ir Alma konvida atu iha adorasaun, hateke ba krús, iha-ne’ebé Jezús nia liman no ain prega metin. “Se iha ema ida ne’ebé umanamente labele halo buat ida, nia mak Jezús hedi iha krús, maibé salvasaun liu husi ne’ebá. Momentu ne’ebé ita haree fraku liu mak momentu ne’ebé Maromak salva ita. Hodi hanoin limitasaun barak, ha’u-nian no mai husi li’ur, momentu ida-ne’e karik dalan ida atu ha’u moris salvasaun iha mundu ida-ne’e?”, Ir Alma husu.

Limitasaun sira ne’e atu halo saida? Hanesan iha kriasaun, limitasaun atu tasi la tak aria no rai bele buras, ho ai-horis oioin. Ita ida-idak hanesan ai-funan ne’ebé bele buras tuir nia tempu, tuir nia ritmu. Maibé atu buras ita tenke tau limitasaun… ita labele husik tasi bakar nia bee iha ita-nia leten.

Se nune’e, pasu sira atu hari’i ha’u-nia identidade mak ne’e: sakrifísiu sira la’ós buat ruma ne’ebé hanehan ita, maibé buat ruma ne’ebé ha’u tenke hasai atu fó fatin ba rai; hasai tasi atu bele rai bele buras liután”. “Saida mak ha’u tenke hasai ka husi ha’u-nia moris ka limita atu bele fó fatin ba orasaun, atu rona Maromak nia Liafuan?”

Bainhira ita simu ita-nia limitasaun ho haraik-an ita komesa toman atu kaer fali ita-nia an rasik, atu ukun ka domina an rasik no momenutu ida-ne’e Maromak bele nakfilak ita-nia terus ba ksolok. Iha Salmu 147 dehan: “Na’i hari’i tiha metin dame iha ó-nia baliza sira, no habosu tiha ó ho trigu nia funan”.

S. Paulo nia esperiénsia rasik bele fó inspirasaun mai ita. Nia dehan katak bainhira nia fraku mak nia forte (kf 2 Cor 12, 9-11).