Luigi Variara moris iha 15 Janeiru 1875 iha Viarigi (Asti). Iha 1856 Don Bosco ba haklaken misaun ida. No ba Don Bosco mak nia papá entrega ninia oan hodi lori ba Valdocco iha 10 Outubru 1887.

Iha invernu ida, iha Oratóriu Torino-Valdocco, labarik atus ualu hakilar, halimar no halimar iha ksolok festa nian.

Labarik sira ne’e ida, Luigi Variara, hakerek:

«Derepente husi parte ida ba parte seluk rona hakilar: Don Bosco! Don Bosco! Istintivamente ami  hotu halai ba nia. Ami hale’u nia hanesan banin lubuk ida. Don Bosco nia oin hatudu nu’udar ema ne’ebé lakon nia forsa sira (Loron ne’e 20 Dezembru 1887, no nia moris hela de’it loron haatnulu).

Iha momentu ne’ebá ha’u konsege hela iha pozisaun atu bele haree nia tuir ha’u-nia gostu. Ha’u hakbesik nia to’o bele no ha’u haree katak bainhira nia foti matan nia fihir ha’u kleur loos ho nia matan ne’ebé midar.

Loron ne’e mak loron ksolok liu ha’u-nia moris nian. Ha’u fiar katak ha’u koñese santu ida, no Don Bosco deskobre mós iha ha’u-nia klamar buat ruma ne’ebé Maromak no nia de’it mak bele hatene».

Labarik-mane ne’e, Luigi Variara, bá Oratóriu lahó hakaran rasik. Nia papá, mestre eskola elementária no admiradór Don Bosco nian, esplika ba nia katak iha Oratóriu iha labarik-mane barak ne’ebé bele realiza sira-nia vokasaun no sai amlulik.

Luigi reajen ho liafuan maka’as:

«Papá, ha’u la iha vokasaun!». Nia papá hamnasa.

«Maski nune’e ó bá, estuda no komporta di’ak. Se ó la iha vokasaun, Maria Auxiliadora sei haraik ba ó».

Husi Viarigi (Asti), Luigi Variara tama iha Valdocco ho foin-sa’e sira ne’ebé haksolok. Foufoun nia ta’uk no sente mesak. Buat ne’ebé manán nia mak múzika. Ninia kolega eskola ida, Emilio Rossetti, hanoin: «Nia iha lian furak kontraltu nian. Mestre Dogliani prepara nia no halo nia tama iha grupu kantór sira-nian».

Surat lima no billete oan ida

Tinan 1891 mak tinan desizivu ninia moris nian. Iha orasaun kle’an, konsentra an iha reflesaun séria, nia komprende katak sai salezianu la signifika hili profisaun ida, maibé dedika nia moris tomak ba Maromak no ema sira ne’ebé Maromak sei entrega ba nia.

Durante tinan ne’e misionáriu sira haruka surat barak. Mai mós surat lima husi Padre Unia, misionáriu iha ema moras lepra sira nia leet iha Agua de Dios, iha Colombia. Nia haktuir ho simplisidade moris eroizmu loroloron nian atu bele fó ksolok uitoan no esperansa sarani nian ba foin-sa’e sira no adultu sira ne’ebé hetan moras aat ne’e.

Loron 2 Outubru 1892. Ho tinan 17 Luigi Variara, hakneak iha beatu Don Rua nia oin, halo votu kastidade, pobreza no obediénsia ba nafatin. No husu atu haruka nia ba misaun sira. Nia hahú estudu sira ne’ebé sei lori nia ba sai amlulik, iha Torino-Valsalice, iha semináriu salezianu ba misaun iha rai-li’ur. Iha ne’e, iha fulan Maiu 1894, misionáriu Padre Unia to’o maibé moras no kolen. Hanoin katak nia loron sira atu remata ona, Padre Unia ba Italia atu buka Salezianu foin-sa’e sira ne’ebé bele foti nia fatin iha ema-lepra sira nia leet.

Ida-ne’e mak Luigi Variara hakerek:

«Ha’u hakerek iha billete ida ha’u-nia hakaran atu bá Colombia no husu grasa ida-ne’e ba Na’i-Feto. Ha’u tau billete iha Na’i-Feto nia fuan, entre Na’i-Feto no Kosok-Oan, no hein ho fiar no esperansa maka’as: ha’u-nia orasaun hetan raronak. Iha inísiu novena Padre Unia mai iha Valsalice, atu hili hodi Don Rua nia naran ninia misionáriu entre klérigu bara-barak.

Ha’u hakfodak haree katak, entre klérigu 188 ne’ebé iha aspirasaun hanesan, nia para iha ha’u-nia oin, dehan: “Ida-ne’e ha’u-nian”. Hafoin, bolu ketak tiha ha’u, nia husu se ha’u hakarak bá Colombia iha Agua de Dios, no ha’u dehan sín, ho ksolok ida hanesan mehi. Grasa ne’e ha’u sempre atribui ba Maria Auxiliadora».

Despede lais tiha ninia família, ba loron 40 nia halo viajen: hakat liu oseanu Atlántiku, hafoin ho bero halo kilómetru barak iha mota Madalena, tuirmai ho kuda ba loron haat to’o Agua de Dios. «Ami to’o! – Luigi Variara hakerek –. Ami to’o derepente, maibé festa boot ba ema moras lepra sira: sira hanesan sai di’ak tiha bainhira haree Padre Unia, ne’ebé sira hadomi tebes, tebes duni». Ne’e mak loron 6 Agostu 1894.

 

Múzika iha ema lepra sira nia leet

Agua de Dios mak aldeia ne’ebé iha tempu ne’ebá moris ema moras lepra na’in 620, nune’e mós sira-nia família ne’ebé la moras. Klima maran no manas, ho grau 35° ba leten. Bainhira Padre Luigi to’o, salezianu na’in tolu mak servisu ho moras sira: Padre Unia,ida-ne’ebé hahú serbisu ne’e, Padre Raffaele Crippa ne’ebé sai Padre Luigi nia belun no konfidente, no salezianu leigu Giovanni Lusso. Ba tinan rua ona iha mós Irmán sira Aprezentasaun nian, ne’ebé halo servisu iha Ospitál atu simu kazu grave sira, dedika an ba menina sira ne’ebé moras no isin-di’ak, no hahú grupu boot ida Maria nia Oan-Feto sira-nian.

Moras lepra, iha tempu ne’ebá, mak moras ne’ebé halo ema ta’uk. Ema ne’ebé kona moras ne’e marka ba nafatin, hadook nia husi ema hotu. Padre Luigi observa katak ema lepra hotu polísia sira lori ba aldeia lepra nian kontra sira-nia vontade. Hotu-hotu: sira ne’ebé hetan kura ona, sira-nia oan ne’ebé la moras, la hetan aseitasaun iha sosiedade. Perigu boot liu mak dezesperu. Molok Padre Unia to’o, sai lanu-teen mak kondisaun normál ida, oho-an mós frekuente. Maibé oras-ne’e aldeia ne’e sai fatin sivíl, ho loja, atividade artezanál, kreda, eskola, klínika, sentru sosiál ne’ebé ema lepra rasik mak jere. Padre Unia bolu Padre Luigi atu lori knananuk no múzika, atu fó moris no ksolok ba Agua de Dios.

Atu bele hanorin labarik leprozu sira hananu, presiza pasiénsia no eroizmu loos nian husi Padre Luigi. Hetan tiha instrumentu muzikál sira husi batallaun militár ida, nia manán sentimentu hakribi nian atu tau iha nia ibun instrumentu sira ne’ebé ninia labarik sira uza, atu hanorin sira oinsá toka. Husi momentu ne’ebá, banda haksolok loron sira festa nian, lori ksolok no esperansa. Leprozu ida hakerek: «Banda hakmaan oras naruk sira ami-nia ezsiténsia kolen nian, halo midar venenu ne’ebé ami tenke tolan».

Amlulik ho tinan 23

Padre Unia mate derepente iha loron 9 Dezembru 1895. Fulan rua molok nia hakerek liña sira-ne’e ba Padre Luigi:

«Ema ruma sei simu ha’u-nia koroa. Korajen, Luigi: karik prepara ba ó! Estuda no harohan. Ha’u sei la haluha ó iha ha’u-nia orasaun sira». No Padre Crippa hakerek ba Don Rua, iha Torino: «Variara organiza daudaun Kompañia S. Luis nian, fó lisaun relijiaun nian iha eskola públika, estuda, kanta, serbisu, toka… no iha saúde di’ak!». Liafuan furak liu ferik moras lepra ida mak hakerek: «Maromak konserva nia puru nafatin, hadomi-na’in no di’ak; nia mak modelu ida virtude nian, kriatura anjélika, ema la’ós komún ne’ebé oferese ba admirasaun no respeitu umanidade nian».

Loron 24 Abríl 1898. Padre Variara simu ordenasaun saserdotál husi Arsebispu Bogotá nian iha Bogotá. Nia iha tinan 23. Nia filalalais husi Bogotá ba Agua de Dios. Nia hakarak foti ninia fatin iha haraik an. Maibé bainhira sei iha mota Bogotá nian, kilómetru 15 dook husi Agua de Dios, morteitu-oan ida tarutu no aklamasaun boot husi mota ninin: ninia leprozu sira mai atu simu nia, no akompaña nia tuir dalan tomak ho hakilar festa nian, hakohak, viva, no bainhira to’o iha aldeia ho «ninia» banda nia lian. Resesaun remata iha kreda, ho hananu agradesimentu nian ba Na’i. Nia selebra ninia Misa dahuluk iha loron 1 Maiu ho festa boot. Leprozu ida hakerek:

«Loron ne’e la iha ema ida hanoin katak nia hela iha sidade terus nian».

Padre Luigi hahú hikas nia misaun: iha oratóriu ho labarik sira, iha eskola, iha kantór no banda sira nia leet. Maibé oras-ne’e nia iha ambiente foun rua: altár no konfesionáriu. «Loroloron nia pasa oras haat eh lima iha konfesionáriu – Padre Crippa hakerek –, nia sai krekas liu, ha’u ta’uk nia la tahan».

Iha konfesionáriu moris kongregasaun ida

Iha konfesionáriu, iha-ne’ebé nia lori Maromak nia Liafuan no Maromak nia perdaun, nia halo kontaktu ho mizéria sira no grandeza sira ne’ebé haksumik hela. Entre Maria nia Oan-feto foin-sa’e sira, nia deskobre klamar barak ne’ebé iha kapasidade ba empeñu espirituál forte, to’o hakarak oferese sira-nia moris tomak ba Na’i. Sira ema lepra eh leprozu sira nia oan-feto no sira anju. Padre Variara, iha Valsalice, koñese Padre Andrea Beltrami, amlulik salezianu ida ne’ebé moras tuberkuloze, ne’ebé oferese nia an nu’udar vítima ba Maromak ba konversaun maksalak hotu mundu nian. Iha konfesionáriu, Padre Variara hahú hatudu ba feto-raan balun dalan hanesan:

«Halo moras rasik nu’udar apostoladu ida, tau moris rasik iha Maromak nia liman». «Uluk liu husi Maria nia Oan-Feto sira atu halo votus, konsagrasaun vítima nian ba Jezús nia Fuan Santu – Padre Angelo Bianco hakerek – mak feto-raan Oliva Sanchez, tinan 30, leproza. Nia sai kolaboradora folin boot Padre Variara nian… Liutiha loron ruma Limbania Rojas tuir nia iha konsagrasaun, nia mós leproza… Husi 1901 to’o 1904 iha Maria nia Oan-Feto na’in 23 ne’ebé halo votu konsagrasaun nu’udar vítima».

Lahó tarutu, moris daudaun Institutu Irmán sira Jezús nia Fuan Santu. Nu’udar ema moras lepra eh moras lepra sira nia oan-feto la iha kongregasaunida mak sei aseita sira.

«Maromak nia liman ne’ebé tau matan»

Sira komunika sira-nia insiativa no sira-nia Regulamentu ba Arsebispu Bogotá nian, ne’ebé aprova no husu sira atu sai relijioza sira ne’ebé santa. Sira mós hakerek ba Don Rua:

«Ami mak feto-raan kiak ne’ebé hetan moras aat lepra nian – sira hakerek –, fokit sai no haketak ho forsa husi ami-nia inan-aman sira, hasai iha momentu badak de’it ami-nia esperansa ne’ebé moris liu no ami nia dezeju boot liu… Ami sente Maromak nia liman ne’ebé tau matan iha Padre Luigi Variara ninia enkorajamentu no ninia badinas piedade nian hasoru ami-nia terus boot isin no klamar nian. Hodi fiar katak ida-ne’e Jezús nia Fuan Santu nia hakarak no hodi hetan modu fasil ida atu hala’o, ami hahú oferese ami-nia an nu’udar vítima espiasaun nian, hodi tuir Padre Andrea Beltrami, salezianu, nia ezemplu. Oras-ne’e ami deside atu halo ain-hakat seluk bá oin: ami hakarak, hodi kesi an ho votu tolu, forma família ki’ik Jezús nia Fuan Santu nian: hodi serví Maromak no dedika an ba servisu ami-nia maun-alin sira, ho modu partikulár labarik sira Eskola Infánsia nian…».

Don Rua hatán: «Instituisaun furak no tenke konserva an».

Amlulik ne’ebé hedi iha krús

Ne’e mak liafuan konsolasaun ikus ne’ebé Padre Variara rona dirije ba nia. Husi momentu ne’ebá tensaun grave hasoru nia no kongregasaun ne’ebé foin moris. Nia hetan obstákulu, kalúnia eh ko’alia aat, impedimentu. Nia simu orden atu hadook an husi Agua de Dios. Nia hetan tortura no bandu mós nia atu hakerek ba ninia Irmán sira no hadook nia husi Colombia. Nia Kalváriu naruk liu, ne’ebé nia tahan ho pasiénsia, iha silénsiu hodi saran an ba Maromak ba ninia oan-feto espirituál sira nia kreximentu. No sira moris, sai buras. Sira-nia superiora Madre Lozano, hakerek:

«Nu’udar ema ami la iha defeza ida, maibé Na’i lolo nia liman mai ami, no ninia mizerikórdia salva ami!».

Ita-nia fuan moras tebes atu haree tinan sanulu ikus Padre Variara nia moris nian. Bele kona ho liman oinsá Buat Aat eh Malignu bele uza mós ema ne’ebé konsagra an ba Maromak, husi sira-nia intensaun di’ak liu, atu tortura Maromak nia atan boot ida-ne’e. Maibé halo di’ak ba fuan lee ninia liafuan ikus ne’ebé nia bele hakerek ba ninia oan-feto espirituál sira:

«Ita santifika momentu sira moris nian ne’ebé sei iha, tanba buat ne’ebé ita ku’u sei dura ba nafatin. Ah, oinsá ha’u haksolok hodi hanoin ba lalehan! Iha ne’ebá ita sei hasoru malu hotu no ita sei haksolok ba nafatin. Ba oras-ne’e ita moris iha uniaun espíritu nian: obediente, haraik an, puru, mortifika an, maibé tan domin de’it… Ha’u sei la husik imi oan-kiak, basá ha’u-nia orasaun ba imi sei la para iha dezeju atu haree imi hotu santa».

Nia mate iha loron 1 Fevereiru 1923, ho tinan 48 de’it, dook husi ema hotu, no mós (parese) ema hotu haluha nia. Maibé iha 1964 Papa Paulo VI rekoñese ninia kongregasaun, ne’ebé buras ho relijioza atus ba atus, entre sira ho direitu pontifísiu. No iha Abríl 1993 Kreda rekoñese nia virtude «eroika sira», no Papa S. João Paulo II proklama nia Beatu iha 14 Abríl 2002.

(Teresio Bosco)