8 Janeiru

BEATU TITUS ZEMAN

“Maski ha’u sei lakon moris, ha’u sei la konsidera saugate, hodi hatene katak pelumenus husi ema sira ne’ebé ha’u tulun ema ida sei sai amlulik iha ha’u-nia fatin”.

“Saran moris ba maun-alin sira mak ideál beatu Titus Zeman nian. Sira kaer nia tanba nia tulun seminarista sira no amlulik sira atu atu sai bá rai li’ur atu kompleta sira-nia estudu no moris sira-nia ideál apostóliku, nune’e bele serví di’ak liután Maromak nia povu. Maibé nia hatene enfrenta orrór prizaun nian ho fiar, ho korajen, ho esperansa katak loron ida lia-loos sei manán lia-bosok. Maria Auxiliadora nia protesaun tulun nia atu persevera iha di’ak. Maibé karidade mak inspira nia atu moris ho grau eróiku ninia martíriu loroloron nian. Ninia moris dadur nia nakfilak ba sakrifísiu redensaun nian ba ema seluk”.

Simu bolun atu fó moris ba vokasaun sira

«Ita hatene sá mak domin nune’e: Kristu saran nia moris tanba ita, no ita mós tenke saran ita-nia moris  ba maun-alin sira» (1Jo 3,16). Hodi rona Maromak nia Liafuan ida-ne’e durante selebrasaun Eukaristia nian mak Padre Titus Zeman sente iha fuan inspirasaun no kbiit atu sakrifika ninia moris rasik, hodi manán ta’uk no deklara nia an prontu atu tuir to’o rohan Na’i nia vontade, hodi konfia iha ninia mizerikórdia no hein moris rohan-laek.

Padre Titus Zeman moris iha Vajnory, besik Bratislava (Eslovaquia), 4 Janeiru 1915, oan dahuluk husi oan na’in sanulu husi família to’os-na’in no sakristaun nian. Iha tinan 10, depoizde moras beibeik, derepente nia hetan isin-di’ak liuhusi Maria Santíssima ninia intersesaun no iha loron sira ne’ebá nia promete atu «sai nia oan-mane ba nafatin» no sai amlulik salezianu. Nia konsege realiza projetu vokasionál ida-ne’e, hodi tama iha novisiadu iha 1931, halo profisaun votus temporáneu iha 1932 no perpétuu iha 1938 no simu ordenasaun presbiterál iha Torino, 23 Juñu 1940.

Bainhira rejime komunista ukun iha Checoslovaquia  liutiha funu no hahú persegisaun sistemátika ba Kreda, padre Titus defende símbolu krusifiksu nian iha fatin públiku sira, no nia tenke selu hodi hetan lisensiamentu ka hapara husi eskola ne’ebé nia hanorin bá. Konsege eskapa hodi Providénsia nia tulun husi “Kalan bárbaru sira-nian”, iha 13-14 Abríl 1950, bainhira ho planu brutál polisia sekreta rejime komunista xekoslovaku tama iha konventu hotu hodi kaer relijiozu sira, nia husu ba nia an oinsá mak nia bele halo atu frater salezianu sira bele to’o iha meta saserdósiu nian.

Providénsia hakarak atu padre Zeman iha fulan sira-ne’e hela iha parókia diosezana Senkv nian. Nune’e nia bele evita kapturasaun. Joven salezianu ida, padre Ernest Macàk mak fó ideia atu halo sira hakat liu fronteira xekolosvaku-austriáku ho modu ilegál, hodi lori sira ba Torino iha ‘casa-madre’ salezianu sira-nian, iha-ne’ebé sira bele remata sira nia estudu teolójiku, to’o ba saserdósiu no hari’i hikas espiritualmente, bainhira komunizmu monu, sira-nia Rain. Zeman mak simu knaar atu realiza atividade perigoza ida-ne’e: nia hahú prepara pasajen klandestina liuhusi baliza entre Eslovaquia no Áustria no organiza espedisaun rua ba foin-sa’e salezianu liu na’in tolunulu. Iha espedisaun datoluk, ne’ebé amlulik diosezanu balun ne’ebé rejime persege hola-parte mós mak ema kaer nia hamutuk ho maioria komponente grupu nian. Durante interrogatóriu oioin sira baku nia no halo monu nia nehan ruma. Bainhira padre Zeman esperimenta violénsia iha ninia an rasik no haree violénisa iha ninia maun-alin salezianu sira, nia foti responsabilidade ba nia an rasik no deklara nia an kulpadu atu organiza sira-nia halai-sai ba rai li’ur. Kona-ba períodu ida-ne’e padre Tito rasik deklara: «Bainhira sira dadur ha’u, ida-ne’e Via-Sakra ida mai ha’u, husi pontudevista psíkiku no fíziku ne’ebé ha’u koko durante prizaun preliminár. Prizaun ne’e dura tinan rua. Ha’u moris iha laran-ta’uk kontínua katak iha momentu ida sira sei mai loke ha’u-nia sela nia odamatan no lori ha’u ba li’ur, iha fatin ezekusaun/oho nian. Haree, tanba ne’e mak ha’u-nia fuuk sira sai mutin hotu. Se ha’u hanoin kona-ba tortura sira ita labele imajina durante interrogatóriu sira, ha’u dehan sinseramente ba ó katak ohin loron ha’u sei sente isin-fulun hamriik. Bainhira sira baku ha’u no tortura ha’u, sira uza métodu la umanu. Porezemplu sira lori balde ida nakonu ho foer sentina nian, no sira hatama ha’u nia ulun iha laran no hanehan metin to’o bainhira ha’u la hahú atu sente i’is la iha. Sira fó tebe maka’as iha ha’u-nia isin, baku ha’u ho objetu naran de’it. Depoizde de pankada sira ne’e iha loron barak nia laran, ha’u sai tiha tilun-di’uk».

Husi momentu ne’ebá padre Titus la’o hasoru sofrimentu oioin: semana ida tortura nian entre kapturasaun no dadur (9-16 Abríl 1951), fulan sanulu tan iha detensaun preventiva, sempre ho tortura todan nian, to’o iha prosesu 20-22 Fevereiru 1952; liu tinan 12 tan iha detensaun (1952-1964) besik tinan lima iha liberdade kondisionál, nafatin ho espiaun ne’ebé kontrola, tutuir, persege (1964-1969).

Mane ida destinadu ba eliminasaun

Iha Fevereiru 1952 Prokuradór jerál husu atu fó ba nia – akuzadu kona-ba espionajen, traisaun aas no pasajen ilegál fronteira nian – pena mate nian, halo ema hotu hakfodak tan la hetan kmaan husi tinan 25 iha kadeia todan lahó kondisaun. Nia mak ema dahuluk ho akuzasaun nune’e mak simu justisa iha Checoslovaquia tempu ne’ebá nian. Padre Zeman hetan marka nu’udar “m.u.k.l.”, katak “mane destinadu ba eliminasaun”, no esperimenta moris todan liu iha kadeia no iha kampu sira servisu forsadu nian, hamutuk ho amlulik sira ne’ebé hetan persegisaun, rejime nia adversáriu polítiku sira no kriminozu barak, tau iha sela hamutuk ho relijiozu sira. Rejime obriga nia harahun ho liman no lahó protesaun urániu radioativu; nia pasa períodu naruk iha sela izolamentu nian, ho razaun ai-han menus dala neen husi prizioneiru sira seluk; ladún hetan kuidadu, iha kuadru saúde ne’ebé sai aat ba beibeik iha parte kardíaka, pulmonár no neurolójika.

Iha loron 10 Marsu 1964, hala’o tiha metade ninia pena nian, nia sai husi kadeia ba períodu probatória ho liberdade kondisionál: molok ne’e sira tenke trata nia ho terapia oksijéniu nian no iha ninia pulmaun haree momoos foer ka manxa sira. Nia fila ba uma no labele rekoñese nia no moris períodu ida terus boot nian, espirituál mós, tanba proibisaun atu ezerse publikamente ninia ministériu saserdotál.

Nia mate – amnistiato in extremis (ho amnestia loron 18 molok nia mate) – 8 Janeiru 1969 depoizde infartu miokárdiu dala tolu liga ho aritmia, no depoizde trata nia hanesan “objetu esperimentasaun nian”, ho aplikasaun ba métodu kura nian ne’ebé perigozu, nunka uza tan husi momentu ne’ebá. Fama martíriu nian akompaña nia iha mate. La to’o tinan ida, sei iha tempu komunizmu nia laran, prosesu ida revizaun nian nega lejitimidade ninia kondenasaun nian ba espionajen no traisaun aas. Iha 1991, prosesu reabilitasaun nian deklara definitivamente katak nia inosente.

Padre Titus nia istória hahú husi Vajnory (Slovaquia), nia rai fatin moris nian, no iha Vajnory nia fila hikas depoizde nia halo nia talentu fó funan, depoizde hanehan iha kalix fuan tasak sira no nakonu ho moris ne’ebé husi labarik kedas nakonu ho determinasaun iha dalan di’ak nian no dalan justu liuhusi saran-an  ba Maria, Virjen Doloroza. Husi etapa sira moris difisil nian, maibé nakonu ho promesa no nakloke ba futuru tinan sira juventude nian, hilin vokasionál saleziana nian no ministériu saserdotál dahuluk, ba etapa terus sira ne’ebé husi 1951 to’o nia mate (8 Janeiru 1969) lori naran estasaun sira Via-Sakra naruk no terus nian: Bratislava, Leopoldov, Ilava, Mírov, Jáchymov, Valdice… Kalváriu naruk iha tinan, fulan, semana, loron, oras no minutu sira marka ho prizaun, baku no tortura sira, ho prosesu simuladu, ho kondenasaun injusta, ho hamoe no umillasaun, to’o reprodús iha an rasik karakterísitka sira “Ecce homo” nian. Ba Titus la’ós de’it “Kalan bárbaru sira-nian” ne’ebé terrivel, maibé moris tomak mak “kalan nakukun” ida to’o saran an boot liu iha ninia loron “Dies natalis” nian, bainhira nia saran  ninia espíritu ho liman nakloke iha krús, hodi fó sasin kona-ba don an rasik nian ba vokasaun sira nia salvasaun no fidelidade ba Maromak nia bolun, nune’e halo peregrinasaun fiar ida ne’ebé auténtiku no fekundu.

Mate ida glória nian

Loron 11 Janeiru 1969. Malirin no neve taka buat hotu. Padre Andrej Dermek, Inspetór ba Salezianu sira Eslovaquia nian, besik iha rate ke’e iha semitériu Vajnory nian, besik Bratislava iha-ne’ebé realiza hela  padre Titus nia funerál no halo diskursu ida, memória auténtika ida ba amlulik salezianu ne’e ninia testemuñu, ne’ebé halo atu espiaun sira rejime nian prezente iha funerál relata iha ata sira katak martir ida mak mate: «Ita iha semitériu… hanesan sarani dahuluk sira iha katakumba sira. Karik ida-ne’e mak akontese mai ita relijiozu sira. Moris halo ita namkari, mate fali halibur ita. Maski iha buat sira ne’e hotu, la’ós mate nia vitória hasoru moris. Mate mak mistériu ida, maski ita hetan nia regularmente. La’ós trajédia ida, tanba halo parte lei naturál. La’ós exesaun ida, maibé ne’e mak regra.  Mak ne’e. Simples, momoos hanesan rai-lakan ida. Ita bele rejeita de’it ho dezesperu, ka aseita ho fiar, iha esperansa no iha dame. Maski kona ita kedas no ho terus, ita aseita ho haraik an ita-nia konfrade nia mate, ho fiar, esperansa no dame interiór. Iha fatin ida-ne’e ohin hahú deskansa kombatente ne’ebé luta to’o rohan, amlulik ne’ebé remata selebra Missa nia moris nian. Ne’e mak hahú viajen nian. Ida-ne’e mak fila hikas ba Aman lalehan, maibé mós ba nia aman-inan rai nian, ne’ebé uluk ona ba nia. La iha ita ida, nia mós lae, bele intui saida mak moris prepara hela ba nia. Buat ida de’it mak seguru: iha rozáriu moris nian laiha de’it mistériu ksolok nian, maibé mós ida dolorozu. Barak hanesan mós mistériu gozozu nian; maibé buat hotu remata ho moris-hi’as! Bele dehan katak buat hotu ne’ebé akontese entre ninia missa dahuluk no ninia funerál mak tebes duni saleziana, relijioza, saserdotál; maski husi tinan 29 saserdósiu nian,tempu  barak mak nia labele moris abertamente no livremente, no seluk passa iha prizaun. Maibé ninia moris mak nafatin no iha fatin hotu moris saserdotál ida».

Ninia oferta ne’ebé tenik iha momentu oioin durante tinan perigozu sira: «Maski ha’u sei lakon moris, ha’u sei la konsidera saugate, hodi hatene katak pelumenus husi ema sira ne’ebé ha’u tulun ema ida sei sai amlulik iha ha’u-nia fatin», ohin Kreda rekoñese no hatudu nu’udar fini esperansa nian ba jerasaun sira ita-nia tempu nian.

SINÁL SIRA NINIA SANTIDADE NIAN

Beatu Zeman nia moris marka mós ho pasajen interiór sira, ne’ebé distinge ninia kreximentu umanu no sarani. Ita bele hanoin momentu sira-ne’e ruma.

Ho tinan 10 nia hetan kura derepente liuhusi Maria Santíssima nia intersesaun. Iha okaziaun ne’e, labarik Titus, moras, husu nia aman atu ko’us nia no lori ba  uma nia entrada atu akompaña peregrinu sira nia retornu husi santuáriu nasionál Šaštín nian. Maibé, depois Titus la hein peregrinasaun nia pasajen no husu lori nia tama hikas uma-laran bainhira nia haree, husi dook, Krús: ne’e mak sei sai atitude típika ida iha nia moris tomak, konsistente iha fiar ida forte ne’ebé natón de’it intui atu fiar, no haree borus atu esperimenta grasa ne’ebé prezente ona no operativa. Aleinde ne’e Titus konsidera husi momentu ne’e devér ida sakrifika moris ne’ebé haraik hikas fali ba nia.

Liu tiha tempu badak ida, iha okaziaun admisaun iha uma saleziana, nia, manifesta fortaleza hodi la rende ba família no diretór salezianu nia presaun sira. Ninia perseveransa ne’e antisipa obra abanbairua nian iha apoiu ba vokasaun sira. Liafuan sira nia hateten ba padre Bokor («Imi halo mai ha’u buat hotu ne’ebé imi hakarak, maibé husik ha’u iha-ne’e») antisipa ninia determinasaun metin atu fó sasin, iha kadeia, beleza ninia vida konsagrada saserdotál, hodi sai vítima ba vingansa fízika no psikolójika sira.

Iha loron ninia Primeira Missa iha Vajnory (4 Agostu 1940) bolu ruma ne’ebé feto sira aldeia nian prepara ba festa hetan ho modu misteriozu katak, iha nia laran sai mutuk, no iha mean raan nian. Ema balun ne’ebé prezente iha fatin ne’e tanis, tanba sira interpreta nu’udar sinál martíriu nian.

Iha 1946 nia defende símbolu Krusifiksu nian ne’ebé diretór komunista Liceu Trnava haruka hasai tiha. Sira hasai nia husi eskola no iha Eslovaquia habelar fama kona-ba nia nu’udar amlulik ida prontu ba sakrifísiu hodi defende fiar. Momentu desizivu ninia dalan fiar nian no vokasionál mak 26 Janeiru 1951, bainhira hodi Maromak nia Liafuan, ne’ebé proklama iha Missa loron ne’ebá nian, nia pasa definitivamente husi ta’uk ba ksolok, husi laran-taridu ba forsa. Ida-ne’e mak momentu auténtiku maturasaun nian iha ninia dalan fiar nian. Defaktu nia foti forsa no determinasaun la’ós husi nia an rasik, maibé husi “tulun boot sira” husi Na’i ba nia Kreda: sakramentu sira no Maromak nia Liafuan. Iha momentu ne’ebá nia hakerek, liutiha dúvida sira ne’ebé molok ida-ne’e nia iha: «Ohin iha Santa Missa ha’u hetan inspirasaun rua forte liu; se ha’u simu antes karik ha’u la hakerek surat uluk kona-ba ha’u-nia ta’uk. Ida uluk [inspirasaun] mai durante leitura dahuluk: ‘et nos debemus pro fratribus animas ponere’, ne’e duni ta-nia obrigasaun atu sai prontu atu sakrifika ita-nia moris ba maun-alin sira, no tanba ne’e labele iha ta’uk. Iha leitura hanesan hakerek: ‘Nos scimus quoniam transivimus de morte in vitam’ – nune’e ita pasa husi mate ba moris, tanba ita hadomi ita-nia maun-alin sira. Belun doben, medita surat ida-ne’e, lee nia ho atensaun fraze ida-idak no ó sei komprende katak ha’u sala bainhira ha’u haruka surat anteriór, hakerek ho tón ne’ebá. Nune’e ida uluk ne’e mak ha’u-nia impresaun dahuluk sira, liga demais ba hanoin moris ne’e nian no la diriji ba ida seluk – di’ak liu – ne’ebé ita hein atu simu husi Maromak nia mizerikórdia.

Inspirasaun daruak hetan iha Evanjellu: “Ema la fa’an karik manu-fuik rua ba osan ida? Maski nune’e la ida ida husi sira monu ba rai… Imi nia ulun nia fuuk lahan sira mós sura hotu. Nune’e, imi keta ta’uk: imi folin liu manu-fuik sira!” (Mt 10,29-31). Belun doben, ha’u konfesa katak ne’e mak hanoin forte rua ne’ebé akompaña ha’u durante Missa tomak, no ha’u labele la hakerek ba ó.

Karik ema ruma hanaran ida-ne’e eroízmu falsu, karik bulak, karik irrasionalidade. Ida-idak tuir buat ne’ebé nia hakarak, ha’u hanaran devér ne’ebé ha’u-nia superiór sira entrega mai ha’u, devér ne’ebé ha’u responsavel iha Maromak nia oin no iha ha’u-nia ‘superiór loloos sira’ nia oin».

Beatifikasaun: 30 Setembru 2017.