Kultura no valór umanu sira iha Timor-Leste

Kultura no valór umanu sira iha Timor-Leste

Dili – Iha loron 22 -09-2018 hamutuk ho komunidade Edukativa no Joven sira iha zona Dili nian ho Me.Alma no Madre sira, husi Kailako, Venilale no sira ne’ebe hela iha Dili, ami halo formasaun ida  kona ba Valores Humanu no Kultura Timor nian hodi hare ema timor oan nia identidade lolos influensa husi estilu moris no ambiente ne’ebe haleu nia  mak forma ninia an. Inkontru formasaun ida ne’e Padre Joaquin Sarmento SJ mak tulun ami atu halo leitura kona ba Kultur no valores Timor nian. Hahu husu tuku 9:45 – 12:00 meudia. Partisipante sira mak profesora sira husi Eskola Maria Auxiliadora Komoro, Komunidade edukativa husi Komunidade Balide no joven sira husi Komunidade sira iha Dili laran. Partisipante sira hamutuk nain 60.

Pe Joaquim dehan kultura mak hanesan atitude komun ida ba ita ema no kultura ne’e mos sistema de valores ida. Expresaun de kkultura/modo de exprimir a kultura; dahur,dansa,kanta no hatais,kultura mos hanesan prinsipu ne’ebe ema kaer atu orienta ema nia moris. Iha ita nia kultura timor nian hanesan kursamentu ida,nune’e uza tensaun 10 ne’ebe ita presiza hare’e mak:

  • Iha Feto no Mane (tradisionalmente define ita feto no mane), depende ba estimulu ne’ebe ita hetan tamba mane sira mos iha estimulu feto nian iha nia an, no feto mos iha elemtu mane nian. Passadu no Futuru iha ita barak mak sei orgullu iha tempo passadu nian maibe balun hare ba oin. Dala barak ita hanoin katak buat ne’ebe uluk nia halo sei vale iha futuro, sei hela iha gloria passadu nian.
  • Sosiedade tradisional no Estadu republika, ita sei kaer metin ba buat ne’ebe tradisional, tamba ita seidauk hetan orientasaun lo’os.
  • Tradisional oral no trdisional eskrita, tempu uluk sira transmete valores sira oral de’it liu husi aik-nanoik sira, maibe tempu ohin loron halo transmisaun liu husi le’e no hakerek, ita hetan difikuldade bo’ot tamba kulturalmente ita la iha hakarak atu le’e.
  • Tradisional no Fé katolika, ida ne’ebe determina makas liu ita iha ita nia rain. Tradisaun lulik enkuantu nia hola Maromak nia fatain ne’e sala ida, maibe keta haluha katak Na’i Jesus inkarna an.
  • Superfisialidade, ita nia fiar sarani nian ne’e superfisial de’it, seidauk klean liu. Ita presiza evangeliza ita nia sarani sira ba fiar. Hanesan Dom Basilio dehan: não é baptizar o gentios mas evangelizar os baptizados. Espasu pesoal no Espasu publiku, agora iha tempo ohin loron espasu publiku mak media social,ita preukupa liu ba buat ne’ebe mak apresentavel buat ne’ebe ema hare’e husi liur, maibe ita presiza hare’e dalaruma buat ne’ebe hatudu iha liur la hanesan iha laran.
  • Tensaun entre mundo real no mundo virtual, iha edukasaun tempu agora nian oinsa ita eduka no aprende iha mundo internet. Susar ba ita nu’udar ema real duke ema virtual (moris iha kalohan leten).
  • Liberdade pesoal no direito ema seluk, hanesan ita hare’e iha realidade agora nian ne’ebe ema la respeita tafiku sira iha dalan.
  • Entre mate ba kristu no moris ba kristu, ida ne’e ita hare’e ba ezemplu hanesan jovem sira bainhira ema halo a’at ba Igreja sira iha oin atu hasoru maibe dehan moris ba Kristu sira mak ema ne’ebe iha kotuk liu. Ho buat sanulu ne’e mak padre hateten katak dala ruma tensaun sira ne’e krea konfusaun no bele dehan kultura Timor kahur malu los. Tamba ne’e mak nia bolu ho naran Kruzamento ida nebe seidauk detemina lolos. Hanoin hirak ne’e padre fahe tuir ninia esperiensia nudar timor oan ne’ebé nia moris no observa dadaun.

Ho formasaun ida ne’e ami sente kontente tebes tamba bele hatene klen liu tan kona ba valores kultura nian liu liu buat ne’ebe foun hau  aprende iha formasaun ida ne’e mak buat hotu ne’e Maromak nian, maibe ita respeita nafatin ba kultura tamba ida hola parte ba ita nia identidade, hanesan padre dehan buat ne’ebe la kontra Maromak katak buat hirak ne’e Maromak nian, hau espera katak ho formasaun ida ne’e bele halo ami komprende liu tan ba realidade moris ohin loron nian ne’ebé mak halo ita nia kultura sai misturado tiha ona.

Agradese ba Me. Alma no equipa Inter-ambito sira ne’ebe organiza programa ida ne’e.

(Post. Adelia)