Ita bele define espiritualidade mariana nu’udar esperiénsia ezisténsia rasik, moris iha Jezús nia naran, Kristu ita-nia Makso’i no Determinante étiku, hodi Espíritu nia inspirasaun, ho referénsia ba Maria, Jezús nia Inan, nu’udar modelu atu banati tuir iha moris loroloron nian. Nune’e, ko’alia kona-ba Maria husi Nazaré signifika hanoin nafatin nia Oan Jezús, ita-nia Mediadór ida mesak no dalan fundamentál ba Aman, iha Espíritu. No la iha dalan seluk.

Papa Paulo VI iha ninia dokumentu Marialis Cultus (MC 1974),  ne’ebé hamutuk ho kapítulu 8 Lumen Gentium nian sai pontu referénsia ba Mariolojia depoizde Vaticano II, hakerek: “Kreda propoin nafatin Virjen Maria ba sarani sira nia imitasaun, la’ós presizamente tanba tipu moris nian ne’ebé nia hala’o no, menus liután, tanba ambiente sósiu-kulturál nia hodi hala’o nia moris bá, ne’ebé ohin la eziste ona; maibé tanba iha kondisaun konkreta moris nian, Nia adere totalmente no responsavelmente ba Maromak nia vontade (Lc 1,38); tanba nia simu liafuan no tau iha prátika; tanba karidade no espíritu servisu nian mak anima nia hahalok sira; tanba, loos duni, nai mak sai ulukliu, maktuir perfeita Kristu nian: nune’e iha valór ezemplár ida, universál no permanente” (n. 35).

Hafoin, ba tan oin, atu hasai restu sira “ezajerasaun mariana”, ne’ebé sai kestaun ida iha tempu uluk, nia hakerek ho modu presizu: “Enfín, se presiza karik, ami hakarak hateten loloos katak objetivu finál kultu ba Maria Virjen mak fó glória ba Maromak no empeña sarani sira iha vida ida tuir ninia vontade” (n. 39), Maromak nia vontade ne’ebé ba Jezús sai “ai-han loos” iha nia moris iha rai ne’e (“Ha’u nia ai-han mak halo tuir Ida ne’ebé haruka Ha’u mai nia hakarak”, iha Jo 4,34) no katak tanba ida-ne’e mak nia moris to’o iha Kalváriu.

João Paulo II mós, hakerek katak: “… Maria, Jezús nia Inan, iha kontaktu kontínuu ho nia Oan nia lialoos iha fiar no liuhusi fiar de’it! Nune’e nia rahun-di’ak duni, tanba «nia fiar» no kontinua fiar loron ba loron iha provasaun no adversidade sira períodu Jezús nia infánsia nian no hafoin iha tinan sira moris helik-an nian iha Nazaré, iha ne’ebé «nia halo tuir sira-nia hakaran» (Lc 2,51)” (Redemptoris Mater, n. 17).

Maria sai boot iha fiar ho modu graduál

Konsíliu Vaticano II mak ho dokumentu Lumen Gentium (kona-ba Kreda, tinan 1964 nian) no ninia kapítulu famozu, katak kapítulu VIII ho títulu “Beata Maria Virjen Maromak nia Inan iha Kristu no Kreda nia mistériu”, mak tau baze ba renovasaun iha mariolojia, hodi hatán ba dezafiu kulturál sira tempu nian. Hanesan Stefano De Fiores hakerek, dokumentu ne’e mak “sínteze furak kona-ba Maria, inu ida hahí nian atu fó onra ba Maria” (Paulo VI), no iha bele dehan “Magna Charta” mariolojia nian iha ita-nia époka (João Paulo II.

Liutiha tinan sanulu (1974) mai ezortasaun apostólika Pualo VI nian ho títulu Marialis Cultus, ne’ebé foti fali aspetu ruma kapítulu VIII nian, no haktuir katak Maria nia fiar ne’e mak dalan ida progresivu. Konsíliu hakerek: “Nune’e Beata Virjen Maria avansa iha peregrinasaun fiar nian (in peregrinatione fidei processit… usque ad crucem) no rai ho fidelidade iha uniaun ho nia Oan to’o iha krús, iha ne’ebé tuir planu Maromak nian, nia hamriik metin (Jo 19, 25) hodi terus profundamente ho nia Oan Mane mesak no sai ida ho nia ho espíritu maternu ba Ninia sakrifísiu…” (LG VIII, 58).

Iha sínteze, bele afirma katak kapítulu VIII Lumen Gentium nian aprezenta Maria husi Nazaré nu’udar mistériu grasa nian (Maromak nia don sira) no fiar nian (don Maromak nian no ema nia resposta).

Bele dehan katak konfigurasaun ida-ne’e atuál liu no hatán tebes ba ezijénsia kulturál no antropolójiku períodu liutiha Vaticano II no Miléniu III ne’e. Ema ohin nian defende di’iak nia liberdade rasik no kapasidade auto determinasaun nian, sente nu’udar protagonista ho ninia kapasidade hanesan maromak nian (homo faber ka di’ak liu homo technologicus) ho konsekuénsia mak hasa’e maka’as téknika nu’udar orizonte ne’ebé bele refere nu’udar solusaun ba problema hotu.

Iha dokumentu sira ne’ebé sita hatudu katak Maria la’ós feto ida ta’uk-teen no pasiva ka ho relijiozidade ida ne’ebé hanehan, maibé “feto forte, ne’ebé hatene sá mak pobreza no terus, halai no ezíliu” (Paulo VI iha MC n. 37). Feto ida ne’ebé sai forte liuliu iha fiar no iha adezaun totál ba Maromak nia projetu, atu sai Inan nia Oan nian iha rai. Projetu ida ne’ebé nia hein no koñese ho pasiénsia (nune’e hodi halo nia fiar boot ba beibeik) ba moris tomak, to’o momentu dramátiku Kalváriu nian, bainhira buat hotu hanesan sai namtate tun hotu no hanesan buat hotu lia-bosok de’it hasoru nia.

Tuir Beatu Paulo VI, Maria oferese vizaun hakmatek ba ita iha tempu ohin ne’ebé ita moris iha divizaun entre laran-taridu no esperansa, entre limitasaun no aspirasaun perfeisaun, entre solidaun no komuñaun. “Beata Virjen Maria ne’ebé ita kontempla iha ninia moris evanjélika no iha realidade ne’ebé nia soi ona iha Maromak nia sidade, fó mai ita vizaun ida hakmatek nian no liafuan ne’ebé asegura: vitória husi esperansa hasoru laran-taridu, komuñaun  hasoru solidaun, dame hasoru ansiedade, ksolok no fafurak hasoru baruk no laran-beik, oferese perspetiva rohan-laek hasoru perspetiva temporál, moris hasoru mate” (MC n. 57).

Maria nia fiar

Ema la moris ninia espiritualidade mariana iha profundidade no iha sinseridade, aleinde iha lialoos, se lahó fiar. Fiar mak problema uluk liu iha vida espirituál hotu, nune’e mós iha relasaun ho Maria husi Nazaré. Atitude uluk liu ida-ne’e no nia an nu’udar modelu ezemplár ida-ne’e mak prezente dahuluk Maria nian mai ita: fiar hanesan nia, laran metin ba Maromak hanesan nia, sai boot iha fiar ho modu graduál hanesan nia, enfrenta mós “nakukun fiar nian” (RM, n. 17) hanesan nia halo.

Tansá mak ida-ne’e atitude uluk no importante liu atu banati tuir? Tanba moris ho fiar no moris fiar rasik mak emprendimentu ida difisil liu ba ema. Fiar mak dalan ida: liuliu fiar. Dalan loloos ema nian mak nia dalan fiar nian, tanba fiar mak dimensaun ikus ema nian. Lahó fiar laiha mudansa” (David M. Turoldo). No sé mak sedise atu moris, loron ba loron, ninia moris rasik iha Maromak nia prezensa, katak hili atu halo di’ak ba em ahotu no la halo aat, koko oinsá susar tebes no tenke halo subida iha dalan ne’e atu to’o iha Maromak nia foho.

Maromak nia Liafuan rasik mak dehan mai ita katak fiar importante tebes. Ita hetan fraze ida iha Evanjellu ne’ebé tenke halo ita reflete “Bainhira Oan Mane sei fila hikas mai, Nia sei hetan fiar iha raiklaran ka lae?” (Lc 18,8). Ne’e mak kestaun ida Jezús lansa, nu’udar adverténsia ida ba ema hotu, tuir kedas ai-kanoik juiz aat no feto-faluk ne’ebé husu beibeik justisa. Liafuan todan, ita la duvida. Liafuan ne’ebé tenke halo ita reflete no fó ideia oinsá difisil “serbisu” fiar nian, no difikuldade hira mak ita hetan iha dalan fiar nian ba Maromak husi ema nia parte, ema hotu ne’ebé nakloke no husu kona-ba tranxendente. Maibé husi parte seluk iha Surat ba Ebreu sira (11,6) ita hetan mós fraze katak “lahó fiar ema ida la bele monu loos ba Maromak nia laran”.

Konserteza se ita la admite ka ita la fiar iha Maromak difisil liu atu moris tuir Maromak no ninia lei. Ida tan “ema justu moris husi nia fiar” (Gal 3,11). No se ita aplika versíkulu sira-ne’e ba Maria Nazaré nia fiar ita haree oinsá nia moris iha fiar totál ba Maromak no husi nia Liafuan. “Fiar, João Paulo II fó hanoin mai ita iha Redemptoris Mater, n. 17, mak kontaktu ida ho Maromak nia mistériu no Maria  iha kontaktu konstante no loroloron ho Mistériu boot liu no kle’an liu, ema nia neon, mistériu Maromak ne’ebé halo an ba ema”. Maria la hetan fiar ne’e dala ida ba nafatin, maibé nia mós, halo nia dalan iha “itineráriu fiar nian”. Nia mós la’o loron ba loron, provasaun ba provasaun, difikuldade ba difikuldade iha dalan fiar nian ida-ne’e to’o loron Resureisaun nia Oan nian.
No iha “difikuldade fuan” nian ida-ne’e duni, iha ninia la’o bá oin iha dalan ba Maromak (ne’ebé komprende “etapa” terus nian iha nia Oan nia Kalváriu), nia moris hanesan haree Invizivel, nu’udar hanorin boot ida ba Kristu nia dixípulu ida-idak nia moris fiar nian. Imita Maria nia fiar (ne’ebé Evanjellu haktuir mai ita) iha moris loroloron atu fó fundamentu sólidu ba espiritualidade.

(Mario Scudu SDB)