Iha loron 1 Setembru 1939 Hitler invade Polónia, hodi nune’e hahú Funu Mundiál II. Uma saleziana Poznan nian iha via Wroniecka soldadu alemaun sira okupa hodi halo nu’udar sira-nia armazén. Foin-sa’e sira kontinua halibur malu iha fatin besi-besik. Iha tinan 1940 sira kaer no dadur oratorianu na’in lima ho akuza katak sira hola parte iha organizasaun ilegál no halo traisaun boot nune’e kondena ba mate. Franciszek Kesy (tinan 22) no nia maluk na’in haat Edward Klinik (tinan 23), Jarogniew Wojciechowski (tinan 20), Czeslao Józwiak (tinan 22) no Edward Kazmierski (tinan 20).

Hitler nia emar sira (Gestapo) oho sira iha Dresda loron24 Agostu 1942. Sira moris iha kadeia ho espíritu fiar nian no espiritualidade saleziana. Sira reza nafatin: rozáriu, novena sira ba Don Bosco no Maria Ausiliadora, orasaun dadeer no kalan nian. Sira buka atu iha nafatin kontaktu ho sira-nia família liuhusi mensajen sira ne’ebé sira haruka subasubar, hodi fó korajen ba sira no reza ba sira. Hanesan Johann Wolfgang von Goethe, ema alemaun/Jerman iha sékulu 19 nian, eskritór no sientista, dehan: “Surat sira mak rekordasaun signifikativu ne’ebé ema ida bele husik hela”, ita bele koñese uitoan sira liuhusi sira nia surat. Sira nia surat ne’e mak hatudu sira nia sasin fiar no aten brani iha ódiu no ta’uk boot nia leet. Sira-nia fiar metin nafatin to’o rohan.

 

Surat sira husi kadeia

 

Franciszek Kesy, ho naran badak Franek, hakerek ba nia mamá no papá, karpinteiru ida ne’ebé servisu iha eletrisidade fatin ida iha Poznan, no ba nia maun nain haat:

“Tempu atu dehan adeus to’o ona, loron kmanek ida tan monu iha loron Maria  Sarani sira nia Tulun, 24 Agostu. Ksolok boot loos atu husik mundu ne’e, imi hotu tenke haksolok ho ha’u! Ha’u foin halo ha’u nia Konfisaun no oras-oras tan ha’u sei hetan kbiit tanba ha’u sei simu Jezús iha Eukaristia. Na’i Maromak lori ha’u ba iha Nia kadunan! Ha’u la sente triste tan ha’u sei mate foin-sa’e. Ha’u iha Maromak nia grasa no fieé ba ha’u-nia promessa ba Nia.

Ha’u-nia papá no mamá doben, ho ha’u-nia fuan tomak ha’u husu perdua ba sala hotu ha’u halo ba imi. Perdua ha’u. Ha’u atu ba dadaun lalehan. Ha’u sei hein imi iha ne’ebá. Ha’u sei reza ba imi husi ne’ebá. Ha’u foin daudaun simu Jezús iha Eukaristia. Reza ba ha’u. Hela ho Maromak! Ha’u ba ona. Perdua ha’u ba buat hotu.”

 

Czeslaw Joswiak hakerek ba nia mamá no papá, ne’ebé servisu nu’udar polísia, no ba nia maun-alin nain tolu Jan, Adzio no Josef:

“Ha’u foin simu imi nia surat loron ohin, 24 Agostu, Nai Feto Maria Ausiliadora nia loron. Oras to’o ona ba ha’u atu husik mundu ne’e, maibé ha’u dehan ba imi, ha’u-nia doben sira, katak ha’u sei kontente liután se ha’u hetan perdaun ba ha’u nia salan hotu. Ha’u hatene katak nain Feto VirJen Maria ne’ebé ha’u hadomi teb-tebes sei tulun ha’u atu hetan perdua husi Jezús. Ha’u foin halo ha’u nia Konfesaun no hein hela atu simu Komunhao. Amululik sei fó bensan mai ha’u momentu sira oho ha’u. Ami  na’in lima kontente loos tan ami hamutuk fali molok mate. Ami hamutuk iha fatin ida de’it. Agora tuku 19.45, iha tuku 20.30 ha’u sei husik ona mundu ne’e. Favór ida, keta tanis ba ha’u. Keta lakon esperansa. Keta preokupa kona-ba ha’u-nia mate. Maromak hakarak nune’e. Ha’u nia mamá doben, ha’u hanoin liu ita, saran ita-nia terus ne’e ba Nai-Feto Terus-Na’in. Nia sei kura ita nia fuan dodok. Se keta karik ha’u halo salan hasoru imi, favór ida, ha’u husu perdua. Ha’u sei reza ba imi. Ha’u sei husu Maromak atu iha loron ida ita sei hasouru malu fali iha lalehan. Beijus ba imi hotu. Ita haree malu ba lalehan”.

 

Edward Klinik, ho naran badak Edzio, badain nia oan. Nia hakerek ba nia papá no mamá no ba nia biin-alin sira: Heniek, nia alin mane no nia biin Marysia ne’ebé sai madre Ursolina ida:

“Maromak Nia planu misteriozu duni maibé ita tenke entrega ita-nia an ba Nia tan Nia hakarak nafatin di’ak ba ita nia klamar. Ha’u-nia doben sira, ita-nia hanoin la too atu komprende Jezús Nia hakarak atu foti ha’u husi mundu nee ho tinan nurak loos. Maibé ha’u kontenti loos tan Nia sei foti ha’u! Oinsá ha’u la bele kontente atu hasoru Nai Jezús no Nai-Feto ne’ebé sei habiit ha’u ho Jezús Nia futar Isin? Nai-Feto nafatin ha’u nia Inan to’o momentu ikus ida-ne’e. No ba ita ha’u-nia mamá, bainhira ha’u la iha ona, foti Jezús nu’udar ita-nia oan mane. ‘ Inan, ne’e mak ó nia Oan-Mane’. Ha’u-nia mamá doben, obrigadu barak ba ita nia bensan no ba ita-nia orasaun. Ha’u simu ita-nia postál. Ha’u-nia doben sira, keta tanis ba ha’u, keta laran triste. Ha’u hamutuk ho Jezús no Virjen Maria. Ha’u lao dadaun ba eternidade ho fiar makas iha ha’u-nia fuan. Ha’u husu imi ha’u nia doben sira atu reza ba ha’u, ema maksalak ida no perdua ha’u nia salan hotu. Ha’u hakohak no re’i imi ida-idak ho ha’u-nia fuan tomak. Ha’u sei hein imi iha lalehan ho Jezús, Nai-Feto no  S. João Bosco. Ha’u komprende didi’ak ha’u-nia moris. Ha’u deskobre ha’u-nia vokasaun. Ha’u kontente atu selu imi iha lalehan.”

 

Edward Kazmierski, ho naran badak Edek, lakon nia papá bainhira nia iha tinan haat. Nia hakerek ba nia mamá no ba nia feton na’in lima:

“Ha’u simu imi nia surat adeus nian no ha’u agradese imi ba surat ida-nee. Ha’u sente kontente loos  hodi lee katak imi simi ho serenidade Maromak Nia hakarak. Ita agredese ba ita-nia Maksoin ne’ebé laran sadia tan Nia la foti ha’u la preparadu. Ami hetan sakramentu Konfisaun no Komuñaun ohin loron Maria Ausiliadora nian. Ha’u agradese Maromak ba Nia laran sadia rohan laek! Nia haraik mai ha’u hakmatek no dame iha oras ne’ebé ha’u atu husik mundu nee hodi simu Nia hakarak santu ida-nee.

Tan Maromak laran di’ak loos, Nia sei perdua ami. Obrigadu, mamá, ba ita-nia bensan. Maromak hakarak sakrifisiu ida nee husi ita, favór simu nune’e ba ha’u nia salan hotu. Ha’u husu perdaun ba ha’u-nia hahalok hotu. Ha’u haruka ha’u nia beijus ba ita no ba ha’u-nia feton doben sira Helcia, Ulka, Kazia, Anielka no Bozenka no ba ha’u-nia rian Marysia.

Ita sei haree malu iha lalehan. Ha’u husu imi keta tanis; nia sei la tulun buat ida. Ha’u fó adeus ba família no belun tomak. Ita sei haree malu iha lalehan! Reza ba ha’u. Maromak hakarak ida-ne’e. Ita husik atu Nai Jezús doben no Nia Inan no ba S. José no S. João Bosco atu tau matan ba imi. Ha’u sei hein imi iha lalehan. Hela ho Maromak!

 

Jarogniew Wojciechowski, ho naran badak Jarek, iha tinan 11 bainhira nia papá husik sira tan nia lanu-teen. Nia mamá mate bainhira nia sei iha kadeia laran. Nia hakerek surat ida ne’e ba nia biin ida de’it, naran Lidka:

“Ha’u-nia biin Lidka, ne’ebé ha’u hadomi ho ha’u-nia fuan tomak, ha’u agredese ba ó no mós ba Heniek, Irka no ba sira hotu ne’ebé hanoin ha’u iha ha’u nia tempu ikus ida-ne’e nian. Ha’u haree momoos mamá no papá sira nia moris, ó nian no ha’u nian. Ha’u sente laran metin katak ó sei fahe ha’u nia ksolok no la lakon esperansa. Ha’u simu grasa espesiál husi Maromak, hodi hatene ha’- nia moris uluk nian no ha’u la sente ta’uk no triste hasoru ha’u-nia mate. Ha’u komprende di’ak liu tan mundu, kona-ba moris, kona-ba ema sira no ho serteza ha’u dehan ba ó, biin Lidka, katak ó sei la hela mesak iha mundu ne’e. Mamá no ha’u sei nafatin besik ó. Ha’u husu deit buat ida ba biin Lidka: Saran buat hotu ne’ebé ó sente ba Jezús no Nai-Feto Virjen Maria; sira mak sei konsola ó nafatin. Keta dun matak ema, sira ne’ebé di’ak ka aat. Hanoin saida mak ksolok loos. Ha’u ba daudaun ho Jezús tan ha’u foin simu Nia iha Komuñaun Santa. Iha ha’u-nia Komuñaun ikus ida-ne’e, ha’u hanoin biin Lidka. Ha’u reza ba biin no ba ha’u hodi hein katak ita nia família hotu sei haksolok hamutuk iha lalehan. Halo favór ida, husu papá atu perdua salan hotu ha’u halo hasoru nia. Hato’o ba papá katak ha’u nafatin hadomi nia. Ha’u hamutuk ho bin Lidka iha momento ikus orasaun no perdua nian. Ha’u bá agora no ha’u sei hein ó hamutuk ho mamá iha lalehan. Ha’u la bele kontinua hakerek tan ona. Imi hotu, reza ba ha’u no ha’u sai reza ba imi iha leten ne’ebá. Jezús, Virjen Maria no  S. José! Hakohak ba imi hotu!”

 

Iha loron 12 Juñu 1999, iha Amu-Papa João Paulo II nia viajen apostóliku dahituk ba Polándia, nia beatifika ema martir Polandia nain 108 husi Olokaustu nazista. Ida entre sira mak padre Salezianu naran B. Joseph Kowalski no foin-sa’e sira husi Sentru Juveníl iha Poznan ne’ebé sira bolu “Poznan na’in lima nian”. Sira fó naran “Poznan na’in lima nian” tan sira moris hamutuk iha Sentru Juveníl Salezianu no mate hamutuk iha 24 Agostu 1942, Nai-Feto Maria Auxiliadora nia loron, Padroeira Família Saleziana nian. Sira na’in lima ne’e mak animadór ezemplár iha foin-sa’e sira nia leet, ida de’it nu’udar maun-alin iha amizade, animadu ho domin ba Maromak no ba sira nia maluk foin-sa’e sira, no harii ksolok no laran-di’ak iha Oratóriu. Sira mate hotu ho guillotine (tesi kotu kakorok), ne’ebé loloos iha tempu ne’ebá la uza ona atu oho ema iha kadeia laran. Sira mate ho laran metin katak ida ne’e Maromak nia hakaran atu sira fó sasin ba sira nia fiar. Sira la’o ba sira nia mate ho oin nabilan no perdua sira ne’ebé oho sira.

Sira-nia memória litúrjika monu iha 12 Juñu.