Peregrinasaun 2017 ba Santuáriu Nasionál Na’i-Feto Aitara (Soibada)

Soibada – Peregrinasaun ba Santuáriu nasionál Na’i-Feto Aitara sai ona lisan ida ba sarani Timor-Leste nian. Nune’e mak husi loron 13 to’o loron 15 Bispu na’in tolu ho sarani isra, inklui mós membru governu foun halibur halutuk iha Santuáriu ne’e atu harohan. Loron 13 mak loron peregrinu sira to’o.

Hahú ho istória ne’ebé Bispu Don Norberto dehan iha ninia palestra ba relijiozu/a/o hamutuk ho foin-sa’e sira iha santuáriu Aitara.

Nia dehan katak iha inaugurasaun eskola Maumale, Australianu ida husu ba Bispu dehan: “Durante Portugés ukun imi sira fó saida ba imi?” Bispu dehan: sira fó ba Timor oan rikusoin ne’ebé rohan-la’ek mak “FIAR”. Se karik sira la fó mak Timor oan sira la la’o hanesan ne’e husi fatin ida bá fatin seluk hodi selebra sira nia fiar no sira nia domin ba Maromak liu husi Na’i-Feto no estátua oioin ne’ebé Kreda marka iha fatin sira nu’udar fatin santu ba nia emar sira.

Loron 14 Outubru nakonu ho atividade oin-oin. Iha dadeer dedika ba formasaun eh katekeze ba kategoria oioin: ba membru Governu sira fó husi Bispu Dom Basílio do Nasimento; formasaun ba Relijiozu/a sira hamutuk ho foin-sa’e sira fó husi Don Norberto do Amaral no; ba kazál sira ema seluk ho tema: “Comunga Cristo? moris hanesan nian”!

Iha loron-kraik Misa ba moras sira basá, iha loron ida ne’e Kreda Timor dedika ba moras sira liu-liu ba Timor-oan sira ne’ebé moras fíziku, psikolójiku no espirituál.

Iha Misa ida ne’e mós partisipa husi membru Governu, liu-liu prezidente Parlamentu ho nia espoza, Ministru Saude ho nia espoza no ministru sira seluk. Iha eventu ida ne’e’ Ministru Saude ho ninia membru hola inisiativa hodi prepara merenda ba moras sira ne’ebé partisipa iha Misa Eukaristia ida ne’e, hodi nune’e moras sira prepara sira nia isin no klamar hodi simu bensan no simu Mina unsaun moras sira nian husi Bispu Dioseze Baucau no Maliana. Amu-bispu Basílio mak selebra Misa ba moras sira.

 

Komunga Kristu? Moris hanesan Nia. Mensajen husi Bispu D. Basílio iha misa ba moras sira

Dom Basílio dehan: ema moras presiza ema di’ak atu tau-matan no suporta ba sira isin no klamar nian.

Peregrinasaun nu’udar povu ida ne’ebé la’o hamutuk, povu ida ne’ebé responsavel ba malu, katak la’ós ida-idak la’o mesak maibé la’o hamutuk hodi sai responsavel ba malu, mak komuñaun entre maun-alin no, hodi realiza Kristu nia domin sai realidade iha relasaun umanu.

Ita-nia tema ba tinan ida-ne’e : “Komunga Kristu no moris hanesan nian” katak: Ita hotu sai ida de’it iha Kristu hodi responsavel ba malu, basá iha Eukaristia Jezús dehan “Paun ne’e Ha’u nia isin no Tua Kalix ne’e Ha’u Nia Raan”, halo ida ne’e sai ida de’it ho Nia.

Kristu fó serteza katak “Ha’u mate imi mós mate; Ha’u hadomi imi mós hadomi hanesan ha’u”. Peregrinasaun katak loke ita-nia neon ba fiar, ba fidelidade, ba santdade, ba Maromak nia Liafuan. Haree ba ita-nia an nu’udar sarani, nu’udar kreda iha responsabilidade no kalaborasaun ba Kreda nia moris atu sai buras.

Eukaristia obriga ita atu hadomi ema hotu lahó kondisaun, ita-nia la’o dalan iha rai ne’e husu ita-nia karidade atu responsavel ba ha’u maun-alin sira. Ita hotu iha responsabilidade ba malu, ita sukat ema seluk nia moris ha’u hetan ha’u nia moris, ha’u hetan ema moras ha’u identifika ha’u nia an ba ha’u nia maun-alin ne’ebé moras ne’ebé terus, basá S. Paulo dehan, “Bainhira membru ida komunidade nian ida moras komunidade tomak senti moras”.

 

Hateke ba Na’i-Feto, ita-nia modelu

Loron daruak, katak domingu (15/10/017) loron enserramentu ba festa Na’i-Feto Aitara nian sai nu’udar loron agradesimentu nian basá nasaun nia na’i-ulun sira basá hodi kumpri sira nia promesa hodi saran-an ba Na’i-Feto atu bele sai Inan no modelu haraik-an nian hodi ukun nasaun Timor-Leste sai nasaun ne’ebé nakonu ho dezenvolvimentu no nasaun ne’ebé nakonu ho dame no domin nian.

Loron ida ne’e, loron ida nakonu ho grasa no bensan nian, basá loron ida ne’e ema be wain be wain ne’ebé la’o hanesan bibi ne’ebé buka we-matan, ema wain be wain ne’ebé la’o ho fiar no esperansa hodi buka no halai ba Inan ida ne’ebé suporta no tulun iha sira nia jornada moris nian.

Molok Misa, prezide husi D. Virgílio  do Carmo da SIlva, Bispu dioseze Dili nian,  hahú ho prosisaun husi parókia “Sagrado Coração de Jezús”, Soibada bá iha santuáriu Na’i-Feto Aitara. Momentu ida ne’e hanesan povu ne’ebé halo peregrinasaun hodi la’o dadaun bá fatin seguru fatin lalehan nian.

Tuirmai ami transkreve Amu-Bispu Virgílio nia omilia iha Misa:

Sai ema dame nian

«Sarani sira tau laran metin ba Maromak hanesan profeta Isaías dehan. Peregrinu sira fiar tan di’ak tomak hotu ne’ebé Na’i haraik tiha ona mai ita. Kreda Timor ne’ebé harohan-na’in, sarani ne’ebé barak moris santu, nu’udar povu ida ne’ebé konfia Na’i.

Ohin mós, ita-nia na’i-ulun sira hamutuk ho membru Governu mi ho ita iha fatin aas, fatin santu no fatin istóriku hodi fó obrigadu ba Maromak tan liu husi povu nia votus, fihir ona sira atu ukun nasaun ida ne’e, atu sira mós kultiva espíritu sakrifisiu, espíritu disponibilidade, korajen no otimizmu nian atu serví povu no Nasaun ne’e tuir Maromak nia hakaran.

Iha Leitura sira fó reflesaun mai ita kona ba saida mak Virjen Aitara konvida ita atu deskobre iha ita ida-idak nia fuan, ida ne’e la’ós ona novidade maibé presiza ita-nia kriatividade atu halo ida ne’e sai atraente basá, buat ida ne’ebé indispensavel mai ita ema iha Kreda nune’e mós iha sosiedade.

Wainhira Isabel rona Maria Nia saudasaun kosok-oan book an ho ksolok iha nia knotak. Ebreu sira desde uluk nune’e mós too momentu ida ne’e, wainhira sira hasoru malu sira kumprimenta malu ho shalom katak Paz. Nune’e mós, hanesan wainhira ita hasoru malu, hamnasa ba malu, ‘senyum’ ba malu, hasoru malu mak liman tau iha bolsu laran, oin tá la han ne’e katak buat ruma la’o la loos. Paz mak buat ne’ebé Maromak promote ba nia povu.

Profeta Isaías ko’alia kona ba Paz nia dehan: “Mesias mak prinsipiu paz nian”. Maibé ohin ita hanoin kona Virjen Maria iha ninia ibun liafuan Paz, ne’e mak proklamasaun solene, ne’e mak núkleu mensajen ne’ebé profeta sira haklaken ona ba mundu desde uluk, ohin siraa seluk kontinua rona. Hanesan Maria iha foho Judeia nune’e mós anju sira, sira hananu kona ba paz ba mundu. Nune’e mós Apóstolu sira iha ne’ebé de’it mak sira bá, lifaun dahuluk ne’ebé sai husi sira nia ibun mak Paz, paz hela iha uma ne’e.

Maluk doben sira, mensajen dahuluk ne’ebé ha’u hanoin Na’i-Feto hakarak ohin iha ita-nia peregrinasaun ne’e bele sai realidade ida ba ita ida-idak mak Paz. Maibé, tanba ita ida-idak komprende paz interpreta mós tuir ita-nia hakaran, ita-nia hanoin, ita-nia matenek, ha’u hakarak de’it atu ita hare liuliu ba figura Na’i-Feto nian. Entaun, tuir espíritu Evanjellu ne’ebé ita rona ita haree Na’i-Feto, nia manifesta nia hakaran, Virjen Santíssima Maria hato’o mak saida? Ema ne’ebé laiha fronteira. Rona tiha Anju nia lian husik nia fatin nia hahú la’o, la’o lahó tauk ba fatin ne’ebé Nia tenke fó tulun, ne’e dehan katak wainhira iha paz la oho hakmatek, ita la tauk, ita la tauk mós atu dezenvolve ita-nia-an.

Ema dame-na’in nia la tauk buat ida, nia iha belun barak, nia laiha inimigu tanba nia paz-na’in. Wainhira ema ida dame-na’in ita haree katak ema ne’e onestu, ema ida ne’ebé transparente, ema ne’ebé kredivel no ema ne’ebé umilde.

Dala ruma obstákulu ba paz ulunanai la’ós mai husi fatin seluk maibé mai husi ita-nia-an rasik. Dala ruma ita-nia an. Halo ita-nia an rasik hanesan livre ba individualizmu, grupizmu, ‘suku’-izmu no selu-seluk tan ne’ebé frekuentemente sai kauza ba diskórdia iha ita-nia grupu, iha ita-nia komunidade, iha ita-nia sosiedade, iha kreda no mós iha nasaun.

Tuir mai ita kontinua reflete tan parte ida kona ba Na’i-Feto. Isabel haree Na’i-Feto nia haklaken:  “Rahun di’ak ó iha feto hotu-hotu nia leet..” Fraze ida ne’e la’ós ona foun, ita rona beibeik, ita bele dehan mós la’ós novidade basá iha kedas ona tempu uluk katak iha Testamentu Tuan, Biblia mós uza ona hodi kumprimenta feto na’in rua Judit no Noemia (…).  Maromak bolu sira na’in rua atu kolabora ho Nia atu liberta nia povu husi sira ne’ebé ukun no hanehan. No buat ne’ebé halo ita admira mak oinsá Maromak uza ema ne’ebé ki’ik, folin-laek, sai nu’udar instrumentu ba Nia obra Salvasaun nian. Husi ida ne’e, ida ne’ebé ita dehan folin-laek Nia halo buat boot, hanesan Virjen Maria rekoñese iha… Hanesan Virjen Santa Maria, ita mós ohin Na’i Maromak konvida ita atu sai instrumentu paz nian. Loos duni, ita mós dala barak haree ba ita-nia an ha’u ne’e sé, la soi ba obra ida ne’e. Maibé maluk doben sira, nu’udar sarani, ida-ne’e ita-nia vokasaun, ita-nia obrigasaun atu halo. Hanesan ukun-fuan Maromak nian ne’ebé dehan: “Hadomi ó nia maluk hanesan o nia-an rasik”.

Koko atu kultiva paz hahú husi ha’u, hahú husi ha’u-nia família, hahú husi ha’u-nia instituisaun ne’ebé ha’u serbisu bá. Paz, loos duni, buat ne’ebé ita dehan, rona beibeik maibé oinsá? Buat ne’e la’ós fasil mós. S.Teresa Calcuta iha ninia ‘business card’ nia hakerek liafuan hirak ne’e: ‘Iha silénsiu nia laran mak mosu hakaran atu harohan, iha harohan mak ha’u deskobre ha’u-nia fiar ne’e buras, iha fiar mak domin hahú mosu, iha domin mak mai hakaran atu serví no iha serví mak hahú dalan atu promove paz’. Ne’e duni paz ne’e la’ós tuir mehi, monu derepente de’it mai iha ita-nia leten maibé dehan katak ita mós presiza halo pasu ida ba oin; la too de’it halo peregrinasaun paz mosu mai de’it maibé peregrinasaun ne’e pasu ida ona ne’ebé, tenke kontinua. Hanesan S. Fransico dehan:” ita mós tenke harohan husu ba Maromak atu ita mós bele sai instrumentu paz nian iha ita ida-idak nia fatin.

 

Virjen Maria mak Arka Aliansa foun

Kontinua ho S. Isabel ninia admirasaun ba Na’i-Feto “Ha’u folin lerek sá atu simu Maromak Nia Ina iha ha’u nia horik-fatin? Isabel rekoñese nia folin-laek iha Maromak Nia Inan nia futar oin. Ida ne’e mós la’ós espresaun foun, iha tempu liurai David nian iha momentu solene sira, liuliu wainhira lori Arka Aliansa nian ba Jerusalém, tan Arka ne’e hanesan prezensa Maromak nian, Maromak moris ne’ebé iha Arka ne’e, entaun Liurai sempre simu Arka ne’e ho esklamasaun dehan: “ Arka Na’i nia tama iha ha’u uma!”

Entaun paralelu Virjen Maria nia vizita ne’e hanesan epizódiu Arka Aliansa nian ne’e; Virjen Maria nune’e mós Arka permanente bá Judeu sira nia uma ba fulan tolu. Normalmentu sira simu Arka ho ksolok, dansa, bidu, bensan ho buat ne’e hotu, tanba sá? Tanba hanoin katak ho ida-ne’e ho ksolok simu Maromak nia bensan, Maromak Nia grasa ba família no ba komunidade. Ne’e duni S. Lucas ohin pretende atu hatudu mai ita Virjen Maria mak ARKA ALIANSA ne’ebé foun. Basá wainhira Maromak hahú hili Na’i-Feto lahó fatuk no ai, templu eh fatin-lulik maibé knotak feto ida nian. Maria mak ARKA ALIANSA ne’ebé foun. João Baptista simu nia ho alegria no ksolok, hanesan ohin ita rona iha Evanjellu. Virjen Santíssima ohin hanorin atu hatene hakiak ksolok ne’ebé loos, alegria ne’ebé los. Hatene deskobre kona ba alegria ne’ebé verdadeira no ohin ko’alia kona ba paz sadik ita atu sai instrumentu paz nian. Pergunta mai ita mak ida ne’e: Iha ne’ebé mak ha’u bele hetan ksolok ne’ebé loos? Alegria verdadeira ne’e ha’u bele deskobre iha ne’ebé? Hanoin ita hotu iha ita-nia moris ita preokupa ba ida ne’e. Buka ksolok ida ne’ebé ohin loron ema buka paz no ksolok iha fatin oioin. Balun hanoin hodi akumula sasán barak sei hetan liu tan paz no alegria, ne’ebé balun wainhira hetan sasán barak balu toba la hakmatek tanba presiza seguransa barak se lae na’ok-teen mós tutuir hela. Ema kiak sira toba iha dalan mós nia la preokupa. Atu hetan verdadeira alegria ida ne’e mak ema barak nia hakarak, nune’e infelizmente dala barak ita buka iha fatin ne’ebé sala, uza de’it mós sala. Atu hakiak alegria ne’ebé loos, ita-nia Amu-Papa desde ninia inísiu pontifikadu nian, konvida nafatin ita sarani sira deha: “Sarani sira nia ksolok ne’ebé loos ne’e la too de’it haree iha buat ne’ebé mundu nian, buka la’o tuir ksolok isin nian buka hatene haree iha Kristu, iha Maromak nia futar Liafuan wainhira ó bele senti katak Maromak sai hanesan ó-nia soin.  Ó-nia fonte alegria ida ne’e katak ó hetan duni soin ne’ebé tasak tanba ida ne’e mak ohin ita mai iha ne’e, tanba ita hotu senti iha ita-nia laran iha hakaran. Tan ida ne’e mak Feto Virjen husi Galileia ne’e sai furak no kmanek liu feto hot-hotu. Tanba sá? Tanba nia rahun di’ak iha Maromak nia futar oin, nia ne’ebé saran nia an liuhusi Na’i Maromak hatudu iha glória, iha jestu ne’ebé mak ninia fiar mak ita bele dehan: indespensavel ba Maromak ba obra salvasaun nian. Liafuan ida ne’ebé importante, nia simu maibé muda istória, Maromak fó bensan, muda istória umanidade nia destinu, no tan ne’e rauhun di’ak duni.

Maluk doben sira, ita mós presiza aprende husi Maria Virjen Nazaré, ninia sai ema ne’ebé fiar basá, iha sirkunstánsia ruma iha ita-nia moris wanihira falta prudénsia ita bele dehan liafuan ida bele sai xave atu bele estraga buat hotu. Nune’e mós, ho liafuan ida bele sai xave ba konstrusaun ba ita-nia família, ita-nia sosiedade no ita-nia Nasaun.

Dala barak iha ita-nia moris, hanesan Na’i-Feto liafuan ida bele sai xave ba buat hotu, bele harii no bele sobu. Tan ne’e ita presiza tebtebes liuliu ita mós hatene atu halo iha ita-nia an. Ida ne’e nu’udar reflesaun ida, Inan Aitara ninia futar oin ita halo peregrinasaun mai iha ne’e, nu’udar paz ida ne’ebé dehan Inan paz ninian. Ita harohan atu paz ida ne’e los duni iha ita-nia an penetra uluknani iha foin-sa’e sira hotu nia fuan no laran, atu foin-sa’e sira uluk iha paz ne’e la’ós ho ema hotu wainhira iha paz katak iha ema ne’ebé hakmatek, nia hadomi nia moris, nia hatene nia vida ne’e iha futuru, nia hatene kuda nia moris. Inan aman sira mós atu hatene haburas paz ne’ebé loos iha família laran, ne’ebé ohin loron foin-sa’e barak mak dala barak la’o dook tanba buka paz iha fatin seluk. Inan aman sira mós dala ruma kala harohan paz laiha ona, atu bá buka fatin oioin atu bele hetan paz maibé kuandu la’o dook la’ós sai hakmatek maibé sai sabraut liután. Tanba realidade ne’e iha laran la’ós iha li’ur. Iha laran ne’e mak presiza paz. Entaun ida ne’e ohin atu peregrinasaun ida ne’e ita kaer S. Paulo nia liafuan iha segunda leitura ne’ebé dehan: ‘Ita la’ós ona atan, maibé oan, ita oan duni ona karik ita sei halo mós fatin iha rikusoin ba Na’i nia hakarak’. Maromak Nia reinu bele buras iha rai doben Timor Leste wainhira iha justisa ba ema hotu hanesan ema hotu bele goja lia-loos, verdade , no domin sai fundamentu ba Timor oan ida-idak, família ida-idak no ba sarani tomak.

Ne’e duni mai ita hamutuk ohin iha ita-nia peregrinasaun bele renova ita-nia kompromisu, ita-nia hakaran atu harii dame. Ita husu ita Na’i-Feto Aitara, nu’udar Liurai-Feto dame nian atu ho nia de’it mak ita fiar bele konkista ita iha domin. Se karik iha ódiu no vingansa bele hakonu fali ho dame, ho haraik-an, basá paz mak dalan ne’ebé ita hotu presiza. Amen!»

(Husi Josefa Marques Boavida)